Ελύτης και 1821

Άποψη της έκθεσης «Αρχαιολατρεία και Φιλελληνισμός» από τη συλλογή Θανάση και Μαρίνας Μαρτίνου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Φωτ. Πάρις Ταβιτιάν.

Της Ανθούλας Δανιήλ*

Αν αναζητήσουμε στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη ένα ποίημα που να αναφέρεται εξόφθαλμα στον Αγώνα του 1821 δεν θα βρούμε. Κι όμως, όλο το έργο είναι γεμάτο από ψηφίδες που καταμαρτυρούν την παρουσία του. Μερικές φορές δυσδιάκριτες, άλλες όμως φανερές, όπως στο εμβληματικό έργο Το Άξιον Εστί. Πρωτίστως, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι και μόνο η αναφορά του ονόματος του εθνικού ποιητή Διονυσίου Σολωμού είναι η απάντηση στο ζητούμενο.

Ο Σολωμός, πρότυπο ποιητή για τον Ελύτη, αναφέρεται στον ψαλμό ΙΑ΄ με τους στίχους

Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,

όπου και να θολώνει ο νους σας,

μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό…

όπου και μόνο το όνομα συνιστά αντίδοτο στο «κακό», το οποίο στην προκειμένη περίσταση είναι ο πόλεμος.

Παρομοίως η επίκληση των τριών προσωπικοτήτων της ναυτικής ιστορίας του ’21, στον ψαλμό ς΄ είναι και αυτή μια έμμεση αναφορά:

Βοηθός και σκέπη μας Άη Κανάρη!

Βοηθός και σκέπη μας Άη Μιαούλη!

Βοηθός και σκέπη μας Αγιά Μαντώ!

Ένα ακόμη παράδειγμα μας προσφέρει ο Ψαλμός Β΄, «ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ μου έδωσαν ελληνική», από τον οποίο απομονώνουμε τους στίχους που προβάλλουν την Επανάσταση.

Επειδή το εργαλείο του ποιητή είναι η γλώσσα καθώς και το ότι όλα από Θεού άρχονται και Θεός για την περίσταση είναι ο Όμηρος, εκείνος σηματοδοτεί την αρχή, την Γένεση της Ποίησης, αλλά και τον τόπο, «αμμουδιές», Ελλάδα.

ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ μου έδωσαν ελληνική

το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου

Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου...

………………………………………………………….

Εκεί δάφνες και βάγια

θυμιατό και λιβάνισμα

τις πάλες ευλογώντας και τα καριοφίλια.

Στο χώμα το στρωμένο με τα’ αμπελομάντιλα,

με κνίσες, τσουγκρίσματα

και Χριστός Ανέστη

με τα πρώτα σμπάρα των Ελλήνων.

Αγάπες μυστικές με τα πρώτα λόγια του Ύμνου.

Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου, με τα πρώτα λόγια του Ύμνου !

Ο ποιητής μας δίνει στοιχεία ταυτότητας της ελληνικής γλώσσας. Συγχρόνως υποδηλώνει και την διακειμενική του συγγένεια με τον σολωμικό στίχο Δεν έχω άλλο στο νου μου πάρεξ Ελευθερία και Γλώσσα, φέρνοντας σε διαφάνεια τρεις ποιητές μαζί. Ο αρχαίος Όμηρος, ο νεότερος Σολωμός και ο σύγχρονος Ελύτης κρατούν το νήμα μιας αδιάλειπτης γλωσσικής συνέχειας, εφόσον μόνο ό,τι καταγράφεται ζει και επιβιώνειˑ λέξεις, πράγματα, έννοιες, ηθικές αξίες. Λέξεις που διασώζουν τα κλέα ανδρών αρχαίων, νεότερων και σημερινών, λέξεις με τις οποίες και ο ίδιος ο ποιητής θα ψάλει την πατρίδα.

Να θυμίσουμε ότι μία από τις πρώτες έγνοιες που είχε η Επανάσταση ήταν η γλώσσα με την οποία θα απευθύνονταν οι επαναστατημένοι Έλληνες στους ξένους στους οποίους ανάγκη πρώτη ήταν να γνωστοποιήσουν τον Αγώνα τους. Αυτά όλα υποφώσκουν κάτω από την επιφάνεια του ποιήματος. Εκεί: Ελλάδα, θάλασσα και στεριά, Εκεί «δάφνες και βάγια» και «Χριστός Ανέστη» που επιβάλλει να ακούσουμε την ευχή «και η Ελλάς Ανέστη». Εκεί πρόγονοι «θεοί μελαχρινοί, θείοι κ' εξάδελφοι», πράγμα που σημαίνει πως δεν λείπει τίποτα από το Ίτε, παίδες Ελλήνων … νυν υπέρ πάντων ο αγών του Αισχύλου στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.

Το ποίημα τελειώνει με τους στίχους

Αγάπες μυστικές με τα πρώτα λόγια του Ύμνου.

Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου με τα πρώτα λόγια του Ύμνου.

Εδώ στις μυστικές αγάπες, διαφαίνεται ο Διονύσιος Σολωμός και ο Ύμνος που συνέθεσε Εις την Ελευθερίαν και στην Ελλάδα. Το ποίημα του Ελύτη τελειώνει «με τα πρώτα λόγια του Ύμνου», δηλαδή με τα λόγια που ο ποιητής-Σολωμός χαιρετίζει την Ελευθερία, Χαίρε ω Χαίρε Λευτεριά . Αυτοί οι στίχοι δίνουν την εντύπωση πως ο ποιητής-Ελύτης, ψάλλει τον Εθνικό Ύμνο, κάτι το οποίο, μέσα στην περίσταση που αναφέρεται, συνιστά πράξη Αντίστασης με τα όπλα και τον τρόπο που εκείνος διαθέτει.

Στο «Ανάγνωσμα Τρίτο» διαβάζουμε ότι «έκαναν σύναξη μυστική τα παιδιά… Και επειδή σίμωνε η μέρα που το Γένος είχε συνήθιο να γιορτάζει τον άλλο Σηκωμό, τη μέρα πάλι εκείνη ορίσανε για την Έξοδο». Ο «άλλος Σηκωμός» (με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα αφορά την Επανάσταση και ο τωρινός την 25ης Μαρτίου του 1942, όταν μαθητές, φοιτητές και πλήθος κόσμου βγήκαν να στεφανώσουν τις προτομές των ηρώων της Επανάστασης και το Μνημείο του Αγνώστου Σρτατιώτου. Οι αρχές Κατοχής έστειλαν το ιππικό «και θερίσανε πλήθος τα θηρία, και άλλους εμάζωξαν. Και την άλλη μέρα εστήσανε στον τοίχο τριάντα». Ο Ελύτης σ’ αυτό το «Ανάγνωσμα» μας έδωσε ταυτοχρόνως δυο μεγάλα εθνικά γεγονόταˑ την επανάσταση του 1821 και την Αντίσταση του 1942.

Στο τελευταίο μέρος της Σύνθεσης, στο «Δοξαστικόν», Το χάσμα του σεισμού που εγιόμισε άνθη είναι άλλη μία καθαρή αναφορά στον σολωμικό στίχο

Το χάσμα π’ άνοιξε ο καιρός κι ευθύς εγιόμισ’ άνθη

με τη συμμετοχή της φύσης στην επούλωση των πληγών.

Οι αναφορές του Ελύτη στον Σολωμό και στην Επανάσταση είναι περισσότερες από αυτές που αναφέραμε και φυσικά είναι αρκετές και στις άλλες συλλογές, δείχνοντας ότι ο ποιητής –και ο Σολωμός και ο Ελύτης- με τον δικό του τρόπο ο καθένας συμμετέχει στον εορτασμό των 200 ετών από το μεγάλο εθνικό γεγονός.

*Η Ανθούλα Δανιήλ είναι δρ Φιλολογίας