Από την αυτοκρατορία στο έθνος

Θεόδωρος Bρυζάκης (1814/19-1878), Ο όρκος των αγωνιστών στην εκκλησία της Αγίας Λαύρας (λεπτομέρεια), 1851, λάδι σε μουσαμά, 125 × 100 εκ., Μουσείο Μπενάκη

Της Άντας Διάλλα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΤΣΩΝΗΣ, Η Ελληνική Επανάσταση και οι αυτοκρατορίες. Η Γαλλία και οι Έλληνες, 1797-1830, Αλεξάνδρεια, σελ. 158

Ο Γιάννης Κοτσώνης είναι ένας Αμερικανός ιστορικός με ελληνικές καταβολές και επιστημονικό πεδίο την ιστορία της αυτοκρατορικής Ρωσίας. Τα τελευταία χρόνια έχει στρέψει το ερευνητικό του ενδιαφέρον στο θέμα της Ελληνικής Επανάστασης. Καρπός αυτής της στροφής είναι το εν λόγω βιβλίο, στο οποίο αξιοποιεί γόνιμα μια ιστοριογραφική στροφή που έχει συμβεί εδώ και δύο περίπου δεκαετίες στις ιστορικές σπουδές, τη λεγόμενη αυτοκρατορική στροφή. Αυτή η μεθοδολογική επιλογή σημαίνει ότι τα ερωτήματα του ιστορικού ως προς το αντικείμενο της έρευνάς του τίθενται σε μια κλίμακα ενδιάμεση, ανάμεσα στο παγκόσμιο, το περιφερειακό και το εθνικό. Η αυτοκρατορική στροφή δεν παραβλέπει τη σημασία την αναλυτικής κατηγορίας του έθνους στις ιστορικές μελέτες. Ωστόσο, απορρίπτει τον μεθοδολογικό εθνικισμό στην ιστορική αφήγηση, καθώς δεν θέτει το έθνος ως τον πρωταγωνιστή όλων των φαινομένων. Σε αυτήν την προοπτική, τα έθνη δεν εξαφανίζονται από το οπτικό πεδίο του ιστορικού, απλώς μετατοπίζεται το βάρος τους ανάλογα με την ιστορική περίοδο που αυτός εξετάζει.

Στην Εποχή των Επαναστάσεων (περίπου 1770-1848) το έθνος δεν είναι ακόμη κεντρικό διεθνές δρων υποκείμενο, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορίες, που προσφέρουν ένα ευρηματικό πλαίσιο για να εξετάσει κανείς και να κατανοήσει πληρέστερα τις επαναστάσεις της εποχής, του ελληνικού 1821 μη εξαιρουμένου. Ακόμη και το ίδιο το έθνος θα πρέπει να το τοποθετούμε σε ευρύτερα συγκείμενα, καθώς φαινόμενα όπως, παραδείγματος χάριν, το χρήμα, η γνώση, οι άνθρωποι, τα αντικείμενα, οι ιδέες, οι πόλεμοι, οι ασθένειες και οι θρησκείες -για να ονομάσω μερικά από αυτά- δεν είναι δυνατό να περιοριστούν σε περίκλειστα σύνορα ή σε μια αποκλειστικά τοπική κλίμακα. Εξάλλου, την εποχή εκείνη και μόνο εξαιτίας των συνεχών πολέμων, όπως οι Ναπολεόντειοι, η ακατάπαυστη κίνηση των ανθρώπων συνέδεε το τοπικό με το ευρωπαϊκό, με το οθωμανικό και εντέλει με το παγκόσμιο.

Αυτή την ευρεία προοπτική προσφέρει στον αναγνώστη του το βιβλίο του Αμερικάνου ερευνητή. Και το αποτέλεσμα είναι πολλαπλώς ενδιαφέρον. Η αφήγηση του Κοτσώνη μας ωθεί να διαβάσουμε οικεία θέματα και μοτίβα που έχουν ήδη μελετηθεί από την πλουσιότατη βιβλιογραφία περί το 1821 που παράγεται από την πρώτη στιγμή που ξέσπασε η Επανάσταση, δηλαδή κατά τα τελευταία 200 χρόνια, από μια άλλη -ενμέρει αναπάντεχη- οπτική γωνία.

Ο συγγραφέας αρχίζει την αφήγησή του από το έτος 1797, όταν τα στρατεύματα του Ναπολέοντα έφτασαν στην Ανατολική Μεσόγειο και τα Επτάνησα. Συντάσσεται και με άλλους ιστορικούς που θεωρούν ότι η γαλλική παρουσία λειτούργησε ως ο καταλύτης για τους ριζικούς μετασχηματισμούς που θα λάβουν χώρα στην περιοχή κατά τα επόμενα περίπου 30 χρόνια και παράλληλα επανεντάσσει και αυτός, όπως και άλλοι ιστορικοί, τα Επτάνησα στην αφήγηση της Επανάστασης. Η γαλλική παρουσία διέλυσε τη Βενετική Αυτοκρατορία και πρόσφερε στους ντόπιους κατοίκους εναλλακτικούς όρους να φανταστούν νέα πολιτικά καθεστώτα ύπαρξης, διαφορετικά από τη Βενετία στη Δύση και την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Ανατολή.

Η μελέτη, σε μεγάλο βαθμό, στηρίζεται σε έρευνες στα αρχεία της Γαλλίας και επιχειρεί να αφηγηθεί την ιστορία της Επανάστασης από την οπτική των ανθρώπων που την έζησαν, όχι απαραιτήτως ως επαναστάτες αλλά ως άνθρωποι του καιρού τους, που ζούσαν σε κράτη αυτοκρατορικά. Μπορεί σήμερα να μη μας αρέσουν οι αυτοκρατορίες, αλλά τότε αυτός ήταν ο χρυσός κανόνας συγκρότησης κράτους και οι κάτοικοί τους, ανεξαρτήτως εθνοτικής ή άλλης προέλευσης, μπορούσαν να επωφελούνται από μια σειρά ευκαιριών για να κάνουν καριέρα και να ζήσουν τη ζωή τους διασχίζοντας ταυτόχρονα πολλαπλά σύνορα, κρατικά, πολιτισμικά και άλλα.

Στο βιβλίο μπορεί κανείς να διαβάσει συναρπαστικές ιστορίες, όπως αυτή του Γιώργου Τσιώλη από τη Ζάκυνθο, που γεννήθηκε το 1771, υπηρέτησε στον βενετικό στρατό, όταν έφτασαν οι Γάλλοι έγινε Γάλλος πολίτης και στρατιωτικός, στη συνέχεια αιχμαλωτίστηκε από τους Οθωμανούς, έγινε δούλος, το 1802 με τη συνθήκη της Αμιένης απελευθερώθηκε, έφτασε στη Μασσαλία δήλωσε Γάλλος και διεκδίκησε τα δικαιώματα του Γάλλου πολίτη. Ωστόσο, την εποχή εκείνη η γενέτειρά του δεν ανήκε πλέον στην γαλλική επικράτεια, αλλά στους Ρώσους και τους Οθωμανούς. Οι περιπέτειες του Τσιώλη είναι πολλές και ενδιαφέρουσες και μέσα από αυτές ο Κοτσώνης βρίσκει την αφορμή να θέσει τη σημασία -ή τη μη σημασία- του φυλετικού ζητήματος εκείνη την εποχή. Οι αναποδιές και οι δυστυχίες του στρατιωτικού από τη Ζάκυνθο έληξαν αίσια, αν και κάπως απρόσμενα -ο ήρωάς μας αποκαταστάθηκε ως Γάλλος πολίτης στον βαθμό του υπολοχαγού. Ωστόσο η γαλλική διοίκηση τον χαρακτήρισε «έγχρωμο», που σήμαινε μιγάς και όχι δούλος, και τον συμπεριέλαβε με τον βαθμό του στο τάγμα των Μαύρων Πιονιέρων, ένα τάγμα ξεχωριστό για μαύρους και έγχρωμους.

Η σύντομη αυτή μελέτη, που αποτελεί μέρος μιας άλλης μεγαλύτερης, περιέχει και άλλες τέτοιες παραδειγματικές ιστορίες ανθρώπων, άλλων περισσότερο γνωστών και άλλων άγνωστων, που έκαναν αυτοκρατορικές καριέρες. Αυτές οι ιστορίες είναι που δίνουν στον συγγραφέα την ευκαιρία να συζητήσει θέματα όπως η κινητικότητα στη Μεσόγειο∙ να διερωτηθεί ξανά για το μείζον ερώτημα (από τότε έως σήμερα) ποιος θεωρείτο Έλληνας∙ να προβληματίσει για το πώς συναρθρώνονται το περιφερειακό, το αυτοκρατορικό και το εθνικό πλαίσιο∙ να αφήσει αφηγηματικά χώρο στην ενδεχομενικότητα∙ να διαγράψει εντέλει -για να χρησιμοποιήσω τις δικές του λέξεις- μια τεθλασμένη γραμμή από την αυτοκρατορία προς το έθνος.

* Η Άντα Διάλλα διδάσκει ευρωπαϊκή και ρωσική ιστορία στην ΑΣΚΤ