Δεν είμαι ο νέγρος σου

Φωτογραφία εγκατάστασης από την έκθεση του Αλέκου Κυραρίνη

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ* 

Δεν είμαι ο νέγρος σου. Μια ταινία του Raul Peck. James Baldwin. Επιλογή και επιμέλεια κειμένων Raul Peck, μτφρ. Ισμήνη Θεοδωροπούλου, εκδόσεις Πόλις 

Η έκδοση του σεναρίου με τον επιθετικό τίτλο απεύθυνσης Δεν είμαι ο νέγρος σου αποτελεί γραπτό ίχνος του πολύκροτου φιλμ τεκμηρίωσης του Raul Peck και συγχρόνως αντιπροσωπευτικό δείγμα της τρίτης φάσης πρόσληψης του καλλιτεχνικού έργου του Τζέιμς Μπόλντουιν (1924-1987) στην Ελλάδα. Ο αφροαμερικανός Τζέιμς Μπόλντουιν, μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας, έπαιξε έναν πολιτικά ηγετικό ρόλο, επιχειρώντας να είναι ταυτόχρονα καλλιτέχνης και εκφραστής της κοινής γνώμης και επιτυγχάνοντας η «φωνή ενός νέγρου» να είναι αληθινή και μαχητική και όχι μονόχορδη. Το ανάγνωσμα αποτελεί καλλιτεχνικό προϊόν και δείγμα του κλίματος μιας από τις πιο ταραχώδεις περιόδους στην ιστορία των φυλετικών διακρίσεων στην αμερικανική συμπολιτεία, ισορροπώντας ανάμεσα στην τεκμηρίωση και το βίωμα. Γι’ αυτό, ακόμη και αν το έργο του Μπόλντουιν χρωματίζεται με έντονα και απερίφραστα προγραμματικό τόνο, δεν εκπίπτει στη δημοκοπία. 

Αναφορικά με την ελληνική παρουσία του Μπόλντουιν θα ορίζαμε, σχηματικά, ως πρώτη φάση της γνωριμίας του αναγνωστικού και θεατρικού κοινού με το έργο του αφροαμερικανού καλλιτέχνη τα μέσα της δεκαετίας του ’60. Πρόκειται για μια εποχή κατά την οποία το ελληνικό κοινό εξοικειώνεται, άμεσα, με τους αγώνες των μαύρων και μέσα από τις παραστάσεις δύο αφροαμερικανών ομοφυλόφιλων δημιουργών: με οξύ καλλιτεχνικό αισθητήριο ο Κουν θα ανεβάσει («Θέατρο Τέχνης», 1961) το Ένα σταφύλι στον ήλιο (A Raisin in the Sun, 1959) της πρόωρα χαμένης Λόρενς Χάνσμπερι (1930-1965), με πρωταγωνιστές τη Μάγια Λυμπεροπούλου και τον Γιώργο Λαζάνη, ενώ το πολυπρόσωπο Ένα μπλουζ για τον κύριο Τσάρλι (Blues for Mr Charlie, 1964) του Τζέιμς Μπόλντουιν θα παρασταθεί το 1965 από τον εκλεκτού ρεπερτορίου θίασο του Αλέκου Αλεξανδράκη, σε σκηνοθεσία Λεωνίδα Τριβιζά, με εξαιρετική βασική διανομή: Αλέξης Δαμιανός, Αλέκος Αλεξανδράκης, Μάνος Κατράκης, Κώστας Μπάκας, Άννα Παϊταζή, Αλίκη Γεωργούλη. Ο βαθύτατα ανθρωπιστικός χαρακτήρας του θεατρικού έργου έγκειται στο γεγονός ότι ο Μπόλντουιν δεν εξωραΐζει τους ομοφύλους του, πείθοντας έτσι περισσότερο για τα αιτήματα που υποβάλλονται στο πολιτικό δράμα που συνθέτει. Βέβαια ο «νέγρος», αν και ίσος με τον λευκό στις αρετές και στις αδυναμίες, ως έγχρωμος και άοπλος μπροστά σε έναν οπλισμένο λευκό, θα δολοφονηθεί. Από την άλλη, και ο λευκός υφίσταται κρίση συνείδησης για τον φυλετικό διωγμό: στο πρόσωπο του Πάρνελ, εκδότη τοπικής εφημερίδας, τα συνειδησιακά διλήμματα εκφράζονται μέσω της συντριβής και του εκπεσμού. 

Η δεύτερη φάση της πρόσληψης του έργου του Μπόλντουιν μπορεί να προσδιοριστεί κατά τη δεκαετία του ’80, όταν, με υπερεικοσάχρονη αργοπορία, θα εκδοθούν από τον «Οδυσσέα», συγχρόνως με τα μυθιστορήματα (Μια βίαιη ζωή και Τα παιδιά της ζωής) ενός ακόμη πιονέρου, του Πιερ Πάολο Παζολίνι, δύο αντιπροσωπευτικά δείγματα από το πεζογραφικό έργο του αμερικανού συγγραφέα: το 1981 εκδίδεται το πολύκροτο Μια άλλη χώρα (Another Country (1962) και το 1985 το Δωμάτιο του Τζιοβάνι (Giovanni’s Room, 1956). Στα δύο αυτά μυθιστορήματα θα επαναπροσδιοριστούν οι φυλετικές και έμφυλες (α)βεβαιότητες και (αν)ισορροπίες αλλά και οι μεταβολές στον κυρίαρχο λόγο γύρω από τη φυλή και την ομοφυλοφιλία. 

Στο Δεν είμαι ο νέγρος σου το πνεύμα της δεκαετίας του ’60 περιγράφεται με λακωνικότητα, εύγλωττες περιγραφές και αδρό λόγο, με τη χρήση της μουσικής ως «επιχείρημα» και των μονόλογων για τις εσωτερικές συγκρούσεις των προσώπων/αφηγητών. Στις σελίδες του βιβλίου και στις εικόνες της ταινίας περιγράφεται το κλίμα στις αρχές της δεκαετίας του ’60, όταν το κράτος των Ενωμένων Πολιτειών δοκιμαζόταν από χιλιάδες διαμαρτυρίες ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις στην απασχόληση, στην εργασία, στην παραμονή και τη χρήση των δημόσιων χώρων. Όταν οι λευκοί ρατσιστές τραυμάτιζαν και δολοφονούσαν όχι μόνο τους αφροαμερικάνους αλλά και τους «συνοδοιπόρους» υποστηρικτές λευκούς, ειδικά όταν οι φανατικοί ρατσιστές σκότωναν παιδιά ή δολοφονούσαν σε χώρους λατρείας. Από τη βόμβα στην εκκλησία της Αλαμπάμα μέχρι την είσοδο των αφροαμερικανών στα λευκά πανεπιστήμια, από τις φυλετικές εξεγέρσεις στη Νέα Υόρκη και τη Φιλαδέλφεια μέχρι τις πολιτικές δολοφονίες των «Μαύρων Ηγετών», στις σελίδες της έκδοσης δεν περιγράφεται μόνο το ιστορικό πλαίσιο αλλά και ενεργοποιούνται μια σειρά από ερωτήματα. Ποιος είναι εν τέλει ο αποδέκτης των μηνυμάτων και πώς επιτυγχάνεται η εκπαίδευση των κοινού των λευκών; Ποια είναι η εγκαρτερική γαλήνη των ποιμένων ψυχών και ποια η (αν)αποτελεσματικότητα των μη βίαιων λύσεων; Είναι η Βίβλος όπλο για την επίτευξη των κοινωνικών και πολιτικών στόχων και ποιος ο ρόλος του Τύπου; Πόσο αποτελεσματικές είναι οι μη επιθετικές στρατηγικές ειδικά στο νότο της αμερικανικής συμπολιτείας; Στο έργο του Μπόλντουιν περιγράφονται η αγωνία και ο πόνος της νέγρικης φυλής, η ένταση και το πάθος, η ευγενής ανιδιοτέλεια σκοπών και το «πατρογονικό έγκλημα». Έτσι τα στιγμιότυπα ζωής αποκτούν αποδεικτική αξία, και η ωμή και δεικτική καταγγελία της φυλετικής βίας καθιστά τον συγγραφέα αντιπροσωπευτικό, κοντά σε άλλους, εκφραστή της «νέγρικης επανάστασης». Για τον Μπόλντουιν ο ρατσισμός «δεν είναι πρόβλημα των νέγρων αλλά αρρώστια των λευκών», στο μέτρο που ο μύθος της λευκής υπεροχής τούς κρατά «τυφλωμένους» και καθηλωμένους. Ο Μπόλντουιν στέκεται συστηματικά στο πλευρό των ομοφύλων του, ενισχύοντας την αντίσταση και αποθαρρύνοντας την αδιαλλαξία, αναγνωρίζοντας συγχρόνως με την ανθρώπινη πολυεδρικότητα, τις αγκυλώσεις και τις προκατασκευασμένες απόψεις. Μαζί με τις ενδοσκοπικές προεκτάσεις, στις σελίδες του συγγραφέα και στις εικόνες του σκηνοθέτη αναγνωρίζουμε την εναλλαγή της δικανικής ευγλωττίας και της συλλητηριακής ψυχολογίας με εκείνη την αυθεντική περιπάθεια που υπερβαίνει κάθε μελοδραματισμό. 

*Ο Κωνσταντίνος Κυριακός διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών