Μετρώντας τον Ήλιο

Κατερίνα Κατσιφαράκη,  «Κατοικία», 2001, inkjet τύπωμα σε fine art χαρτί

Του Δημήτρη Ε. Φιλιππή* 

FRANCISCO ALBO, 1519-1522. Derrotero-Ναυτικό Ημερολόγιο του Πρώτου Περίπλου του Κόσμου. Εισαγωγή Ι. Κ. Χασιώτης, μετάφραση Pedro Olalla. Τρίγλωσση επετειακή έκδοση (ελληνικά, ισπανικά, αγγλικά). Έκδοση: Όμιλος Τσάκος (Tsakos Group of Companies) με την υποστήριξη, V-Centenario 1ª Vuelta al Mundo, Ινστιτούτο Θερβάντες και Ισπανική Πρεσβεία στην Αθήνα. 

Τον Κεφαλλονίτη Ιωάννη Φωκά (1536-1602) ή Απόστολο Βαλεριάνο ή Juan de Fucas «ισπανιστί» και κατά κόσμον, τον «πρώτο Έλληνα θαλασσοπόρο στον ΝΔ Καναδά», τον γνωρίζαμε ως τώρα χάρη στον Κόντογλου (βλ. το διήγημα, «Απόστολος Βαλεριάνος ο λεγόμενος Juan da Fuca»), αλλά «συστήθηκε στο ευρύ κοινό» μέσα από τη σειρά γραμματοσήμων που του αφιέρωσαν τα ΕΛΤΑ πριν από δύο χρόνια. Ο Ι. Φωκάς, ως εντολέας του αντιβασιλέα του Μεξικού και, κατ’ επέκταση, της Ισπανικής Αυτοκρατορίας, «βούτηξε» για τα καλά στη «Θάλασσα του Σκότους» (κατά την τότε ονομασία του Ατλαντικού) και «έπλευσε προς την ιστορία», αφού ανακάλυψε (και «βάφτισε») το «Strait of Juan de Fuca», το θαλάσσιο πέρασμα νότια της νήσου Βανκούβερ. Ένας άλλος Έλληνας θαλασσοπόρος ήταν ο Φραγκίσκο Άλμπο ή Francisco Albo «ισπανιστί» και κατά κόσμον, από τη Νάξο κατά πάσα πιθανότητα, αλλά χωρίς άλλο «πιστοποιητικό» γέννησης και θανάτου, ο οποίος συμμετείχε στον πρώτο περίπλου του κόσμου των Φερδινάρδου Μαγγελάνου και Χουάν Σεμπαστιάν Ελκάνο (1519-1522). Ο Φραγκίσκος Άλμπο είναι μάλλον παντελώς άγνωστος στο ευρύ κοινό, αφού δεν τον αναφέρουν έγκυρα βιογραφικά λεξικά, ούτε τον μνημονεύει ο Κόντογλου σε σχετικό, αλλά «παραπλανητικό», διήγημά του (βλ. «Αντώνης Πιγκαφέτας, ο Ρόδιος ιστορικός του Μαγγελάνου» -ο Ιταλός Antonio Lombardo ή Pigafetta έγραψε το «κατ’ εξοχήν χρονικό του πρώτου γύρου του κόσμου»). Να, όμως που μας «συστήνεται» τώρα κι ο Φραγκίσκος Άλμπο μέσα από το «μόλις μιας σπιθαμής χειρόγραφο τετράδιό του με το ‘’Ημερολόγιο Ναυσιπλοΐας προς τα νησιά Μολούκας’’ ή άλλως ‘’Ναυτικό Ημερολόγιο του πρώτου περίπλου του κόσμου’’». Αυτό το «σπιθαμιαίο» τετράδιο, που φυλάσσεται στο Γενικό Αρχείο των Ινδιών στη Σεβίλλη, το διαβάζουμε τώρα σε κομψή τρίγλωσση (τυπογραφική και διαδικτυακή) επετειακή έκδοση του Ναυτικού Ομίλου- Ιδρύματος Τσάκου για τα πενήντα χρόνια δραστηριότητάς του. Η υποστήριξη της Ισπανικής Πρεσβείας και του Ινστιτούτου Θερβάντες στην έκδοση υπάγεται στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της Ισπανίας για τα 500 χρόνια από τη «μεγάλη εξερευνητική εποποιία Μαγγελάνου-Ελκάνο 1519-1522». 

Εν συντομία το ιστορικό πλαίσιο έχει ως εξής. Παρά τη μεταξύ τους συνθήκη στην Τορδεσίλια της Καστίλλης (1494), η αντιπαλότητα των δύο Ιβηρικών χωρών είχε οξυνθεί στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν απόλυτη δικαιοδοσία στις επίδικες περιοχές των μπαχαρικών, γεγονός που υποχρέωνε τον Ισπανό βασιλιά και αυτοκράτορα Κάρολο Α΄/Ε΄ να επισπεύσει ένα πρόγραμμα εξερευνήσεων ως τη «Θάλασσα του Νότου» (κατά την τότε ονομασία του Ειρηνικού). Ο Ισπανός μονάρχης θα εμπιστευθεί την αποστολή στον Μαγγελάνο (Πορτογάλος μεν, αλλά τα είχε «τσουγκρίσει» με τον βασιλιά του Μανουέλ Α’ και είχε περάσει στην υπηρεσία του γείτονα αντιπάλου, όπως πριν ο Κολόμβος). Η νηοπομπή των πέντε πλοίων με τους πλοιάρχους τους, αλλά με «αρχικαπετάνιο» τον Μαγγελάνο, «πρώτο καπετάνιο» τον Ελκάνο, «αρχιπλοηγό» τον Άλμπο και με διεθνές πλήρωμα 250 ανθρώπων (Ισπανοί, Πορτογάλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Φλαμανδοί κλπ, 7 Έλληνες), απέπλευσε τον Αύγουστο του 1519 από το ισπανικό λιμάνι Σανλούκαρ ντε Μπαραμέδα (Κάδιθ). Ο στόλος πέρασε γρήγορα τα Κανάρια και προσέγγισε τις ανατολικές ακτές της Βραζιλίας τον Νοέμβριο. Τότε ο Άλμπο ξεκινά να γεμίζει το τετράδιό του: «έχοντας ξεκινήσει το εν λόγω ταξίδι και ευρισκόμενος στην περιοχή του Ακρωτηρίου του Αγίου Αυγουστίνου την Τρίτη, 29η ημέρα του μηνός, άρχισα να μετράω τον ύψος του ήλιου»… 

Εν συντομία, τώρα, τα βασικά γραμματολογικά και ιστορικά στοιχεία αυτού του «Ημερολογίου καταστρώματος», κατά το πιο σύνηθες, αλλά «δρομολογίου-δρομοδείκτη προς μελλοντικούς ναυτιλλομένους (Derrotero/Logbook)», κατά το πιο ακριβές, έχουν ως εξής. Στο τετράδιο σημειώνεται με εξονυχιστική-τεχνική λεπτομέρεια η πορεία, με σημείο αναφοράς πάντα τον Ήλιο και με βάση τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες. Ο Άλμπο «μετράει τον Ήλιο», δηλαδή το γεωγραφικό πλάτος όπου βρίσκεται, ανά μεσημβρία, με τη βοήθεια του αστρολάβου που δείχνει τη γωνία-απόκλιση του ήλιου σε σχέση με τον Ισημερινό. Μετρώντας τον Ήλιο, λοιπόν, ο στόλος θα περάσει από το Ρίο ντε Τζανέιρο τον Δεκέμβριο 1519, και τον επόμενο μήνα «την Τρίτη 10 του μηνός (Ιανουαρίου 1520)», ο Άλμπο «μετράει τον Ήλιο στις 75ο, είχε απόκλιση 20ο, δηλαδή σε ύψος 35ο» και βλέπει ότι βρίσκεται «ακριβώς απέναντι από το ακρωτήριο Σάντα Μαρία» (σημ. Punta del Este της Ουρουγουάης), ενώ «σε ευθεία με το Ακρωτήριο υπάρχει ένα βουνό σαν καπέλο στο οποίο δώσαμε το όνομα Μόντε Βίδι» (λατινικά, «Monte(m Vidi», δηλαδή «Βουνό είδα» εξ ου Montevideo)… Ο περίπλους σταματά για κάποιο διάστημα και, όταν θα συνεχιστεί, ο Άλμπο θα σημειώσει: «στις 21 του μηνός Οκτωβρίου μέτρησα τον ήλιο στις 52ο ακριβώς, όταν ήμασταν σε απόσταση 5 λεύγες από την ξηρά και εκεί παρατηρήσαμε ένα άνοιγμα (…) μια πολύ μεγάλη γλώσσα από άμμο. Το ακρωτήριο που ανακαλύψαμε πριν από αυτή τη γλώσσα λέγεται Ντε λας Βίρχενες» (είναι η αρχή της ανακάλυψης του Πορθμού του Μαγγελάνου). Ο συγγραφέας-πιλότος σημειώνει σε άλλες φάσεις καθημερινά και σε άλλες «συνοπτικά» την πορεία του. Π.χ. μια «σύνοψη» αντιστοιχεί στο διάστημα από την Παρασκευή 16 Μαρτίου ως το Σάββατο 21η Δεκεμβρίου 1521, που «σαλπάραμε από τα νησιά Μολούκο» όπου καρποφορεί «σε άλλα γαρύφαλλο σε κάποια μοσχοκάρυδο (…) και είναι όλο ρηχά». Έχουν περάσει από τη Γη του Πυρός (έτσι τη βάφτισε Μαγγελάνος όταν αντίκρυσε από το πέλαγος τις φωτιές στις κοινότητες των ιθαγενών ινδιάνων) και αντικρύζουν επιτέλους την ανοικτή θάλασσα που ο Μαγγελάνος θα βαφτίσει Ειρηνικό ωκεανό. 

Σε αυτό το διάστημα, λοιπόν, έχουν συμβεί πολλά «πολιτικά» γεγονότα τα οποία δεν «υπομνηματίζονται», είτε διότι δεν είχαν θέση σε ένα τεχνικού χαρακτήρα ημερολόγιο είτε διότι δεν ήθελε να πάρει θέση ο αρχιπλοηγός συγγραφέας. Π.χ., δεν αναφέρει τίποτα ούτε για τα επεισόδια που σημειώθηκαν όσο ο στόλος παρέμεινε στο λιμάνι Σαν Χουλιάν της Παταγονίας (Αργεντινή), όπου ο Μαγγελάνος εξαιτίας πολλαπλών αντιξοοτήτων (ανταρσίες πληρωμάτων και αξιωματικών – ο πλοίαρχος Χουάν ντε Καρταχένα «καρατομείται» – συγκρούσεις με τους «γίγαντες Παταγώνες ιθαγενείς», κλπ), ούτε στη συνέχεια για τα επεισόδια στις Μαριάνες Νήσους και στα νησιά των Φιλιππίνων, όπου και σκοτώθηκε ο Μαγγελάνος (Απρίλιος 1521) σε συμπλοκή ή κατά τη διαπραγμάτευση συμφιλίωσης με ιθαγενείς. Από την άλλη όμως, ο Έλληνας πιλότος δίνει αρκετές πληροφορίες για τους τόπους, ενώ ενίοτε περιγράφει τον χαρακτήρα και τα έθιμα των κατοίκων τους, κυρίως δε αυτά που σχετίζονται με τα μπαχαρικά [«το Μπορνέι (νήσος Βόρνεο, βόρεια της Αυστραλίας) είναι ένα μεγάλο νησί, και σε αυτό υπάρχει κανέλα, ινδικό ριβήσιο και καμφορά, η οποία τιμάται ακριβά σε αυτά τα μέρη, και λένε πως, όταν πεθάνουν, τους βαλσαμώνουν με αυτήν»]. Λόγω της σημερινής συγκυρίας, ο αναγνώστης-φίλος των συμπτώσεων και των παραλληλισμών, ας μην αναζητήσει αναφορά για τη «δεύτερη μεγάλη πανδημία στον κόσμο», την ευλογιά, που ξέσπασε το 1520 και, συνεπώς, συνέπεσε με τον πρώτο περίπλου: στις αρχές εκείνου του έτους, τη στιγμή που η νηοπομπή βρισκόταν στα παράλια της Αργεντινής [π.χ., όταν ο Αλμπο είδε «να ξεπροβάλλει νότια, με νοτιοανατολικό ανεμόρρομβο η Πούντα (γλώσσα ξηράς στη θάλασσα), το Ακρωτήριο του Αγίου Αντωνίου (…όπου) ρίξαμε άγκυρα στις 8 οργιές και μετρήσαμε τον ήλιο στις 66ο30»], η πανδημία θα πρέπει να είχε αρχίσει να θερίζει τα 56 εκατομμύρια θύματά της, κυρίως των ιθαγενών της Αμερικής. 

Μετά τον θάνατο του Μαγγελάνου η αποστολή συνεχίστηκε με μόνο αρχικαπετάνιο πια τον Ελκάνο και αφού ο στόλος γρήγορα θα αποδεκατιστεί από επιθέσεις ιθαγενών και Πορτογάλων. Έτσι, ο Αλμπο θα παραμείνει τιμονιέρης ενός μόνο πλοίου πια (του Βικτώρια), που θα εισέλθει στα άγνωστα νερά του νοτίου τμήματος του Ινδικού Ωκεανού. Από εκείνη τη στιγμή και ως την ημέρα της επιστροφής στην Ισπανία (6 Σεπτεμβρίου 1522), γράφει καθημερινά στο τετράδιό του. νΟ Φωκάς και ο Άλμπο, όπως ο Miguel de Rodas (1492-1527) και ο Nicolás Griego, ανήκουν σε μία ομάδα Ελλήνων ναυτικών που έψαχναν χαραμάδες σε άλλες αδιέξοδες εποχές και γι’ αυτό μπάρκαραν με την «μεγάλη σημαία ευκαιρίας της Ισπανικής Αυτοκρατορίας». Από ναυτική περιοχή καταγόμενος, έγραψα αυτό το σημείωμα καθώς αυξήθηκαν μέσα στην κρίση οι νέοι που τολμούν να …μετρήσουν τον ήλιο στη «θάλασσα- τον ελεύθερο δρόμο», όπως κλείνει το «Πλατύ ποτάμι», το σπουδαίο έργο του ο Γ. Μπεράτης. Στη σημερινή συγκυρία δεν ξέρω αν η ταξιδιωτική λογοτεχνία μπορεί να είναι μια πιο … πεζή διέξοδος (…40.000 θάνατοι από Covid στην Αργεντινή, 180.000 στη Βραζιλία). Όπως και νάχει, υποψιάζομαι πως ο μυημένος στη ναυτοσύνη και στα μαθηματικά αναγνώστης θα βρει το βιβλίο συναρπαστικό. Για λόγους οικονομίας χώρου, θα αντιπαρέλθω τα της τεκμηρίωσης της οφειλόμενης ευφήμου μνείας για την εισαγωγή και τη μετάφραση του βιβλίου που, όπως εννοείται, εδώ αξιοποίησα με αρκετές πάντως προσθήκες. Οφείλω όμως να σημειώσω μια μικρή αβλεψία τεχνικού χαρακτήρα στην τυπογραφική έκδοση: από το ελληνικό κείμενο κόπηκαν τρεις αράδες στην κορυφή της σ. 42… 

*Ο Δ. Φιλιππής είναι επίκουρος καθηγητής στο Πρόγραμμα Ισπανικής Γλώσσας και Πολιτισμού του ΕΑΠ