Εκεί έξω

Κώστας Τσόκλης, Θαλασσογραφία, 2020, ακρυλικό σε καμβά, πέτρες, καθρέφτης, 220 x 160 εκ.

JIM AL-KHALILI (editor), Εξωγήινοι, μτφρ. Βασίλης Πρατικάκης, εκδόσεις Τραυλός, σελ. 340 

Αν είμαστε μόνοι μας στο Διάστημα … πρόκειται για φοβερή σπατάλη χώρου 

Καρλ Σάγκαν, Επαφή 

Το βιβλίο του Τζιμ Αλ-Χαλίλι είναι πολύ ελκυστικό από το θέμα του και μόνο. Αν προσθέσουμε και το γεγονός πως είναι πολύ φρέσκο -αποτελεί την τελευταία σχεδόν λέξη στο θέμα στο μέτρο που η αγγλική έκδοση εμφανίστηκε το 2017- γίνεται ακόμη ελκυστικότερο. 

Στον τόμο περιλαμβάνονται εργασίες δεκάδων από τους πιο έγκριτους ερευνητές σχετικά με το μείζον επιστημονικό ερώτημα της εξωγήινης ζωής. Φυσικοί, κοσμολόγοι, γεωλόγοι, ειδικοί στους εξωπλανήτες, βιολόγοι, χημικοί, αστροβιολόγοι –και πλείστοι άλλοι, ακόμα– δίνουν μια πλήρη εικόνα τόσο του ερωτήματος όσο και των πιθανών απαντήσεων. Αναφέρομαι σε «εικόνα του ερωτήματος» γιατί δεν είναι πάντοτε σαφές τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε σε εξωγήινους. Η αποικιοποίηση της φαντασίας μας από τις κινηματογραφικές αναπαραστάσεις συχνά διαστρεβλώνει τα πράγματα. 

Να ξεκαθαρίσουμε, λοιπόν, πως, αναφερόμενοι σε εξωγήινους, δεν εννοούμε αναγκαστικά νοήμονα βιολογικά όντα, ούτε οπωσδήποτε πολυκύτταρους οργανισμούς, ούτε καν βιολογικούς, κατ’ ανάγκην, οργανισμούς. Όταν θα βρεθεί το πρώτο βακτήριο στον μεγάλο ωκεανό της Ευρώπης (δορυφόρου του Δία) ή ο οποιοσδήποτε μικροοργανισμός στους πάγους του Εγκέλαδου ή στις θάλασσες υδρογονανθράκων του Τιτάνα (δορυφόρων του Κρόνου), γιατί όχι και βαθιά μέσα στο έδαφος του Άρη ή στα σύννεφα της Αφροδίτης, το ερώτημα θα έχει ήδη απαντηθεί. Αν βρούμε ζωή, οσοδήποτε στοιχειώδη, οπουδήποτε έξω από τη Γη, θα είναι εντελώς βάσιμος ο ισχυρισμός πως το Σύμπαν σφύζει από ζωή. Όπως σημειώνει ο Κρις Μακέι στη δική του συμβολή: «Η αναγνώριση δύο ξεχωριστών παραδειγμάτων ζωής υποδεικνύει άμεσα πως στο Σύμπαν υπάρχουν σχεδόν άπειρα ανάλογα παραδείγματα. Άλλωστε, αυτό προβλέπει ο κανόνας «μηδέν -ένα -άπειρο». Ο κανόνας αυτός ορίζει ότι σε πολλούς τομείς οι μόνοι αριθμοί που έχουν νόημα είναι το 0, το 1 και το άπειρο» (σελ. 99). 

Αναφέρθηκα σε πολύ κοντινά ουράνια σώματα για να δείξω πόσο εφικτή είναι η αναζήτηση στα αμέσως επόμενα χρόνια με μέσα που ήδη διαθέτουμε -και που όλοι ξέρουμε πως θα είχαν κιόλας εξερευνηθεί αν ήταν ακόμη ενεργός ο ανταγωνισμός στο διάστημα μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και ΗΠΑ. Η ζωή που θα βρούμε εκεί έξω δεν θα μοιάζει ούτε με τον Ε.Τ. ούτε με τα άλιεν του Ρίντλεϊ Σκοτ. Μπορεί να πρόκειται για μικρόβια. Ίσως, πάλι, να είναι η εξέλιξη μηχανών τεχνητής νοημοσύνης που εκατομμύρια χρόνια πριν κατασκεύασαν αυτοσυνείδητα βιολογικά όντα κάπου εκεί έξω, τα οποία έχουν εκλείψει προ πολλού αφήνοντας την θέση τους στις εξελισσόμενες νοήμονες κατασκευές τους. 

Αυτά και πολλά άλλα σενάρια, που ούτε καν φανταζόμαστε, αναλύονται στο βιβλίο που επιμελήθηκε ο Αλ-Χαλίλι. Και μαζί τα αναγκαία προαπαιτούμενα ζητήματα της ζωής, της νοημοσύνης, των υλικών τους προϋποθέσεων. Τι είναι ζωή; Τι τη διακρίνει από έναν τυφώνα ή μια πυρκαγιά; Ο καταστατικός ηλεκτρισμός της; Τι είναι νοημοσύνη; Είναι ήδη η νοημοσύνη του χταποδιού «εξωγήινη»; Ποια είναι τα sine qua non στοιχεία της δυνατότητάς τους -τόσο της ζωής όσο και της νοημοσύνης; 

Βιβλία σαν αυτό, βέβαια, μας δίνουν τη δυνατότητα και για φιλοσοφική επερώτηση όλων των θεμελιωδών οντολογικών και γνωσιολογικών/επιστημολογικών θεμάτων που απασχολούν την ανθρώπινη σκέψη τουλάχιστον από τις προσωκρατικές απαρχές της. Οι φιλοσοφικά υποψιασμένοι αναγνώστες θα βρουν πολύ υλικό για την αναζήτησή τους. Ο ντετερμινισμός, η τελεολογία, «η τύχη και η αναγκαιότητα» μπορούν να ερευνηθούν αξιοποιώντας ένα πλήθος γνώσεων που κάνει τη συζήτηση συγκεκριμένη. Και πολύ «υλιστική» -ακόμη και αν διερευνάται η πιθανότητα η νοημοσύνη και η συνείδηση να είναι εγγεγραμμένες στις ίδιες τις «απαρχές», όπως μια ορισμένη εκδοχή της ισχυρής ανθρωπικής αρχής υποστηρίζει. 

Για κάποιους αυτή η αναζήτηση έχει ήδη έναν έντονα υπαρξιακό χαρακτήρα. Όπως σημείωνε χαρακτηριστικά ο Στίβεν Χόκινγκ λίγο πριν τον θάνατό του, το 2018: «Είναι καιρός να δεσμευτούμε πως θα βρούμε την απάντηση -ότι θα αναζητήσουμε ζωή πέρα από τη Γη. Είναι σημαντικό για μας να γνωρίζουμε αν είμαστε μόνοι μας στο σκοτάδι». 

Οι βιολόγοι, γενικά, θεωρούν πως η απάντηση έχει ήδη δοθεί. Όπως ισχυρίστηκε ήδη το 1972 ο Ζακ Μονό, «ο άνθρωπος γνωρίζει επιτέλους πως είναι μόνος στο Σύμπαν». «Οι μηχανισμοί της ζωής είναι απίστευτα πολύπλοκοι, σε τόσο πολλούς συγκεκριμένους τομείς, ώστε είναι αδιανόητο να εμφανίστηκε ζωή περισσότερες από μία φορές ως αποτέλεσμα τυχαίων χημικών αντιδράσεων» (σελ. 202). Ο αστρονόμος Φρεντ Χόιλ -θερμός υποστηρικτής της βιολογικής πανσπερμίας- υπέδειξε, παρ’ όλα αυτά, το μέγεθος του προβλήματος «με τον διάσημο συλλογισμό του, όπου εξέτασε την πιθανότητα να συναρμολογηθεί μια δομή όπως τα βακτήρια από τις τυχαίες θερμοδυναμικές διαδικασίες που υπήρχαν διαθέσιμες στην νεαρή Γη και την παρομοίασε με την πιθανότητα να συναρμολογηθεί αυθορμήτως ένα υπερηχητικό αεροσκάφος από έναν ανεμοστρόβιλο που μαίνεται πάνω από μια μάντρα υλικών» (σελ. 189). 

Υπάρχει και η απολύτως αντίθετη σκοπιά, σύμφωνα με την οποία το Σύμπαν σφύζει από ζωή. Είπαμε προηγουμένως πως έστω και ένα μόνο παράδειγμα στοιχειώδους εξωγήινης ζωής αν βρούμε, βάσει του κανόνα «μηδέν -ένα -άπειρο», θα βεβαιωθούμε για την πανταχού παρουσία της. Ήδη από τώρα, ωστόσο, για πολλούς μπορούμε βάσιμα να το ισχυριστούμε στο μέτρο που ο Γαλαξίας μας (ένας ανάμεσα σε 200 δισεκατομμύρια του παρατηρήσιμου Σύμπαντος, μέρους ενός πολύ μεγαλύτερου, ίσως άπειρου, Όλου) περιέχει 40 δισεκατομμύρια υγρούς βραχώδεις πλανήτες, το νερό υπάρχει παντού εκεί έξω και τα συστατικά της ζωής σχηματίζονται εξαιρετικά εύκολα. Είναι, λοιπόν, παντού. Δεν τους βλέπουμε είτε γιατί δεν ψάξαμε ακόμη σοβαρά είτε γιατί η «όρασή» μας είναι λάθος προσανατολισμένη είτε γιατί δεν τους προκαλούμε κανένα ενδιαφέρον προκειμένου αυτοί να μας προσεγγίσουν είτε … χίλια άλλα είτε. Και οι δυο απαντήσεις είναι πιθανές. Ίσως και κάποια άλλη! 

Χρήστος Λάσκος