Κάτοπτρα των αστών

Η εφτάψυχη φάρσα

Άποψη της έκθεση του Εδουάρδου Σακαγιάν με τίτλο ΕΜΕΙΣ στη γκαλερί Καλφαγιάν

ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ

ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ, Φαρσοκωμωδία (Βωντβίλ): Eugène Labiche & Édouard Martin, Το ταξίδι του κυρίου Περρισόν και Georges Feydeau, Μα πάψε επιτέλους να περιφέρεσαι γυμνή!, εκδόσεις Άγρα, Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, σελ. 168

ΖΩΡΖ ΦΕΝΤΩ, Από το γάμο στο διαζύγιο; [Η εφτάψυχη πεθερά και Η δυσκοιλιότητα του μπέμπη], μετάφραση Βίκυ Λιακοπούλου, εκδόσεις Αιγόκερως

Παρότι η γαλλική θεατρική κουλτούρα ανήκει στα γνώριμά μας καλλιτεχνικά και πνευματικά πεδία, πάντα υπάρχει περιθώριο έντυπης υποδοχής δημοφιλών σκηνικά συγγραφέων. Από τα δύο έργα που περιλαμβάνονται στην ευπρόσδεκτη έκδοση (σειρά: «Γαλλικό Θέατρο, τότε και τώρα», αρ. 3), σε μετάφραση από το Εργαστήριο Θεατρικής Μετάφραση Γαλλικού Ινστιτούτου υπό την εποπτεία του Ανδρέα Στάικου (Λαμπίς) και της Δήμητρας Κονδυλάκη (Φεντό), το πρώτο έργο, παιγμένο στην ελληνική σκηνή ήδη από το 1901 στο «Βασιλικό Θέατρο» (σε διασκευή Μιχαήλ Ζώρα ως Το ταξίδι του Μπατάκια) θα καθιερωθεί όταν σκηνοθετηθεί από τον Κάρολο Κουν (Θίασος Κοτοπούλη, 1940). Το μονόπρακτο Μα πάψε επιτέλους να περιφέρεσαι γυμνή!, αποτελεί προσθήκη στην ελληνική εργογραφία του δημοφιλούς κωμωδιογράφου: ανήκει, όπως και τα δύο γνώριμα σκηνικά αλλά μη διαθέσιμα μέχρι σήμερα σε έντυπη μορφή, μονόπρακτα (Η εφτάψυχη πεθερά και Η δυσκοιλιότητα του μπέμπη) της έκδοσης του Αιγόκερου, στην όψιμη περίοδο του συγγραφέα, όταν ο συζυγικός βίος και ειδικά η γυναικεία μοχθηρία (και ηλιθιότητα) αγγίζουν τους τραγικωμικούς (και εμπαθείς) εφιάλτες του Αύγουστου Στρίντμπεργκ.

Συγγραφείς με πληθωρική παραγωγή ο Ευγένιος Λαμπίς (1815-1888) και ο Ζορζ Φεντό (1862-1921) θα αξιοποιήσουν και θα λεπτουργήσουν τις δομές του καλοφτιαγμένου έργου (pièce bien faite), που παιγμένο σε ιταλικής σκηνής αίθουσες (scène à l’ italienne) θα διασκεδάσει την πελατεία τους, ενεργοποιώντας, παράλληλα, μια σειρά από τεχνικές του είδους του βοντβίλ. Στις κωμωδίες αυτές έργα δημιουργείται η αναγκαία απόσταση ανάμεσα στον δημιουργό και το αντικείμενο της αναπαράστασης, χωρίς ποτέ να παραγνωρίζονται τα «γούστα της εποχής»: εμπορικός υπολογισμός, δυνατότητες των ηθοποιών, διαθέσεις του κοινού. Το ταξίδι του κυρίου Περισσόν εστιάζει κυρίως στο ψυχολογικό γεγονός ότι δεν είμαστε ευγνώμονες σ’ αυτούς που μας έχουν ευεργετήσει αλλά σε εκείνους που εμείς οι ίδιοι έχουμε βοηθήσει. Το αναγνωρίσιμο αυτό στοιχείο εισάγεται με έναν πολύ λεπτό τρόπο και αναπτύσσεται ευφυώς μέσα από διασκεδαστικές καταστάσεις με ειρωνικό υπόστρωμα. Σε συνδυασμό, βέβαια, με τις τεχνικές του είδους: aparté, chassé-croisé, coup de théâtre, gag, péripétie, quiproquo.

Το κωμικό στοιχείο πηγάζει όχι μόνο από το διάλογο και τις καταστάσεις αλλά και από τους χαρακτήρες, τις μικρότητες και τις μικρόνοιές τους. Ενώ αναγνωρίζεται η εκμετάλλευση της συνταγογραφικών κανόνων της κωμωδιογραφίας, ταυτόχρονα στα έργα του Λαμπίς και του Φεντό εντοπίζονται δομές και στοιχεία που τα καθιστούν αποφασιστικό στάδιο εξέλιξης στην ιστορία του κωμικού θεάτρου. Οι περιπέτειες των προσώπων του Λαμπίς διακρίνονται από μια εξαιρετική ομοιογένεια στη θεματογραφία και τους συνεπαγόμενους αστειογόνους μηχανισμούς: δολοπλοκίες που στην αστική κοινωνία της εποχής προηγούνται του γάμου, το ζήτημα της προίκας, η αστική ματαιοδοξία, ο έρωτας, (απατημένοι άντρες και γυναίκες, εκβιασμοί, απιστία, αστικό βόλεμα). Παράλληλα, ο Λαμπίς καταφεύγει στην παρωδία και σε καταστάσεις μελετημένες προκειμένου το αστείο να οργανώνεται σύμφωνα με τους νόμους μιας θεατρικής μηχανικής, χωρίς, ωστόσο, ποτέ να αποκαλύπτει το «κόλπο», όπως θα συμβεί ορισμένες φορές στο «ωρολογιακό» δραματουργικό σύστημα του Φεντό. Το μπουφόνικο στοιχείο ορισμένων προσώπων αποκτά τη δυναμική της «προσβολής: η αναίδεια του κωμικού παιχνιδιού οδηγεί στη γελοιοποίηση των αισθημάτων των αστών, την εσωτερική τους αποσύνθεση, το υποκριτικό τους ένστικτο αυτοσυντήρησης. Ακόμη και αν τα γκροτέσκα πορτραίτα αφορούν όλες τις κοινωνικές τάξεις της, τους τρόπους ζωής και τις ηλικίες.

Στα πρώτα του έργα, ο Φεντό λαμβάνει τη σκυτάλη από τον Λαμπίς και αντλεί απ’ αυτόν μέρος των εμπνεύσεών του: προσεκτικά υπολογισμένη και λειτουργική κατασκευή, με ρυθμό και ακρίβεια, δραστικούς χαρακτηρισμούς και αιχμηρό διάλογο, παράλογους καβγάδες και διφορούμενες καταστάσεις. Η ορμητική κίνηση που χαρακτηρίζει τα έργα του Φεντό επιτυγχάνεται με τον επιδέξιο χειρισμό των παραδοσιακών μεθόδων της «παρεξήγησης» και της «περιπέτειας». Ο Φεντό αξιοποιεί επιδέξια τις αντιδράσεις των προσώπων: έκσταση, κατάπληξη, αταραξία, ψελλίσματα, τάσεις φυγής, γελοίες επεξηγήσεις, απαρνήσεις της τελευταίας στιγμής, απότομες προφορικές απαντήσεις. Ένα λεπτομερές δίκτυο στοιχείων ενώνει τις πρώτες σκηνές με την έκβαση της υπόθεσης και παρόλη την περιπλοκότητα των σκηνών, επιδιώκεται η συνοχή στην ακολουθία των περιστατικών. Το αστικό κοινό προσφέρει στον εαυτό του την πολυτέλεια να κοιτάζεται αυτάρεσκα στον καθρέφτη αλλά εκεί βλέπει ένα αλλόκοτο κόσμο συνεχούς πλάνης, με χαρακτήρες που προκαλούν γέλιο γιατί κινούνται μεταξύ φαντασίωσης και πραγματικότητας. Με μια διαφορά, στα όψιμα μονόπρακτα του Φεντό που διαβάζουμε στις δύο εκδόσεις δεν συναντάμε απατεώνες και καχύποπτους συζύγους, φιλήδονους και εγωπαθείς άνδρες. Οι κουρασμένοι σύζυγοι-μάρτυρες δεν έχουν πια δίπλα τους τις κοκότες που αποσυνθέτουν την κοινωνική μηχανή και οι οποίες αποδομούν την τάξη μέσα από τις έντονες αντιθέσεις αλλά φιλάρεσκες, μνησίκακες και έτοιμες για αντίποινα συζύγους. Η απαισιοδοξία του Φεντό οδηγεί σε σαρκαστικές κωμωδίες όπου οι διεστραμμένες σύζυγοι διακρίνονται από ανοησία, φιλαργυρία, ποταπή ματαιοδοξία, χυδαιότητα και αναίδεια. Το γέλιο υπήρξε η πιο άμεση έκφραση της σκληρότητας, ακόμα και αν κάποιες φορές αυτή η σκληρότητα ασκείται στον ίδιο μας τον εαυτό.

Ο Κωνσταντίνος Κυριακός διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών