Η ψυχολογική δομή του φασισμού

ΤΟΥ ΖΩΡΖ ΜΠΑΤΑΪΓ

Προδημοσίευση από το βιβλίο του Ζωρζ Μπατάιγ, Η ψυχολογική δομή του φασισμού, σε μετάφραση Κώστα Γκούνη, που θα εκδοθεί τις επόμενες μέρες από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου

Η επιτακτική μορφή της ετερογενούς ύπαρξης: κυριαρχία

Η ετερογενής φασιστική δράση υπάγεται στο σύνολο των ανώτερων μορφών. Απευθύνεται σε συναισθήματα που παραδοσιακά ορίζονται ως υψηλά και ευγενή, και τείνει να συγκροτεί την εξουσία ως μια άνευ όρων αρχή, η οποία τοποθετείται πάνω από κάθε κριτήριο χρησιμότητας.

Είναι προφανές ότι η χρήση των παραπάνω λέξεων, ανώτερες, ευγενή, υψηλά, δεν υποδηλώνει συγκατάνευση εκ μέρους μου. Εδώ, οι ιδιότητες αυτές περιγράφουν απλώς μια κατηγορία ιστορικά προσδιορισμένη ως ανώτερη, ευγενής ή υψηλή: τέτοιες νέες ή εξατομικευμένες αντιλήψεις δεν μπορούν να ιδωθούν παρά μόνο σε σχέση με τις παραδοσιακές αντιλήψεις από τις οποίες απορρέουν· εξάλλου, είναι κατ’ ανάγκην υβριδικές, χωρίς κάποια σημαντική επιρροή, και αναμφίβολα θα ήταν προτιμότερο να αποκηρύξουμε, ει δυνατόν, κάθε αναπαράσταση αυτής της τάξης (για ποιον λόγο να θέλει ένας άνθρωπος να είναι ευγενής, παρόμοιος με έναν εκπρόσωπο της μεσαιωνικής στρατιωτικής κάστας, και σε καμία περίπτωση να μην θέλει να είναι άθλιος, δηλαδή παρόμοιος, σύμφωνα με την ιστορική κρίση, με έναν άνθρωπο που η υλική του φτώχεια τού έχει μεταλλάξει τον ανθρώπινο χαρακτήρα, τον έχει κάνει κάτι τελείως διαφορετικό;).

Έχοντας διατυπώσει αυτή την επιφύλαξη, θα πρέπει να καθορίσουμε τη σημασία των ανώτερων αξιών με τη χρήση παραδοσιακών προσδιορισμών.

Η υπεροχή (επιτακτική κυριαρχία [souveraineté impérative]) δηλώνει το σύνολο των εκθαμβωτικών όψεων –αυτών που γεννούν συναισθήματα έλξης ή αποστροφής – των διαφόρων εκείνων καταστάσεων που επιτρέπουν σε έναν άνθρωπο να επιβληθεί, ακόμα και να καταπιέσει τους συνανθρώπους του, λόγω της ηλικίας τους, της σωματικής τους αδυναμίας, του νομικού τους καθεστώτος, ή απλώς επειδή οι ίδιοι θέτουν αναγκαστικά τον εαυτό τους υπό τον έλεγχο του ενός: στις διάφορες περιστάσεις αντιστοιχούν συγκεκριμένα παραδείγματα, όπως αυτό του πατέρα απέναντι στα παιδιά του, του στρατιωτικού διοικητή απέναντι στο στράτευμα και τον άμαχο πληθυσμό, του κυρίου απέναντι στον σκλάβο, του βασιλιά απέναντι στους υπηκόους του. Σε αυτές τις πραγματικές σχέσεις προστίθενται και μυθολογικές διαστάσεις, ο αποκλειστικά μυθοπλαστικός χαρακτήρας των οποίων διευκολύνει την συμπύκνωση των όψεων που χαρακτηρίζουν την υπεροχή.

Το απλό γεγονός της επιβολής επί των συνανθρώπων του συνεπάγεται την ετερογένεια του κυρίου, υπό την προϋπόθεση, βέβαια, πως είναι πράγματι κύριος: από τη στιγμή που επικαλείται τη φύση του, την προσωπική του ιδιότητα, για να δικαιολογήσει την εξουσία του, ο κύριος ορίζει τη φύση του ως κάτι τελείως διαφορετικό, χωρίς να είναι σε θέση να το εξηγήσει ορθολογικά. Αλλά όχι μόνο ως κάτι τελείως διαφορετικό σε σχέση με τον ορθολογικό χώρο του μέτρου και της ισοδυναμίας: η ετερογένεια του κυρίου αντιπαρατίθεται εξίσου προς την ετερογένεια του σκλάβου. Εάν η ετερογενής φύση του σκλάβου ταυτίζεται με τη βρομιά στην οποία είναι καταδικασμένος να ζει λόγω της οικονομικής του κατάστασης, αυτή του κυρίου διαμορφώνεται μέσω μιας πράξης αποκλεισμού κάθε βρομιάς – μιας πράξης της οποίας ο στόχος είναι η καθαρότητα, αλλά που η μορφή της είναι σαδιστική.

Στους ανθρώπους, η απόλυτη επιτακτική αξία παρουσιάζεται με τη μορφή της βασιλικής ή αυτοκρατορικής εξουσίας, στην οποία εκδηλώνονται στον υψηλότερο βαθμό οι βάναυσες τάσεις και η ανάγκη για πραγμάτωση και εξιδανίκευση της τάξης που χαρακτηρίζει κάθε κυριαρχία [domination]. Η φασιστική εξουσία δεν εμφανίζει απλώς αυτόν τον διττό χαρακτήρα, αλλά είναι μία μόνο από τις πολυάριθμες μορφές της μοναρχικής εξουσίας, η γενική περιγραφή της οποίας συνιστά το θεμέλιο για κάθε συνεκτική περιγραφή του φασισμού.

Απέναντι στην άθλια ύπαρξη των καταπιεσμένων, η πολιτική κυριαρχία εμφανίζεται αρχικά ως μια σαφώς διαφοροποιημένη σαδιστική δραστηριότητα. Στην ατομική ψυχολογία, η σαδιστική τάση συνδέεται τις περισσότερες φορές στο ίδιο πρόσωπο με μια λίγο-πολύ έκδηλη μαζοχιστική τάση. Αλλά, καθώς στην κοινωνία κατά κανόνα κάθε τάση εκπροσωπείται από ξεχωριστό φορέα, η σαδιστική διάθεση μπορεί να εκδηλωθεί από ένα επιτακτικό πρόσωπο, αποκλείοντας οποιαδήποτε αντίστοιχη μαζοχιστική διάθεση εκ μέρους του. Σε αυτή την περίπτωση, ο αποκλεισμός των μιαρών μορφών που αποτελούν αντικείμενο της βάναυσης πράξης δεν συνεπάγεται την αναγωγή αυτών των μορφών σε αξία και, επομένως, καμία ερωτική δραστηριότητα δεν γίνεται να συνδεθεί με τη βαναυσότητα. Τα ίδια τα ερωτικά στοιχεία απορρίπτονται μαζί με κάθε μιαρό αντικείμενο και, όπως συμβαίνει σε πολλές θρησκευτικές συμπεριφορές, ο σαδισμός αποκτά μια εκθαμβωτική καθαρότητα. Η διαφοροποίηση αυτή μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο ολοκληρωμένη –μεμονωμένα, οι κυρίαρχοι είναι σε θέση να βιώνουν την εξουσία εν μέρει ως ένα όργιο αίματος– αλλά, σε γενικές γραμμές, η επιτακτική μοναρχική μορφή έχει κατορθώσει ιστορικά, στο εσωτερικό του ετερογενούς πεδίου, έναν αποκλεισμό των εξαθλιωμένων και μιαρών μορφών, ο οποίος της επιτρέπει να βρει, σε ένα ορισμένο επίπεδο, μια σύνδεση με τις ομοιογενείς μορφές.

Πράγματι, εάν η ομοιογενής κοινωνία απορρίπτει καταρχήν κάθε ετερογενές στοιχείο, είτε μιαρό είτε ευγενές, ο τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται αυτό ποικίλλει ανάλογα με τη φύση του κάθε στοιχείου που απορρίπτεται. Για την ομοιογενή κοινωνία, μόνο η απόρριψη των εξαθλιωμένων μορφών αποτελεί μια σταθερή θεμελιώδη αξία (έτσι ώστε η όποια προσφυγή στα αποθέματα ενέργειας που αντιπροσωπεύουν αυτές οι μορφές απαιτεί ένα εγχείρημα τόσο επικίνδυνο όσο η ανατροπή)· αλλά, δεδομένου ότι η πράξη του αποκλεισμού των εξαθλιωμένων μορφών συνδέει αναγκαστικά τις ομοιογενείς με τις επιτακτικές μορφές, οι τελευταίες δεν μπορούν πλέον να απορριφθούν απλά και ξεκάθαρα. Για να αντιμετωπίσει τα πλέον ασύμβατα με αυτήν στοιχεία, η ομοιογενής κοινωνία χρησιμοποιεί πράγματι τις αδέσμευτες επιτακτικές δυνάμεις και, όταν πρέπει να επιλέξει το αντικείμενο της δραστηριότητάς της (την ύπαρξη δι’ εαυτήν, στην υπηρεσία της οποίας θα πρέπει αναγκαστικά να θέσει τον εαυτό της) από το πεδίο που έχει αποκλείσει, η επιλογή δεν μπορεί παρά να επικεντρώνεται σε εκείνες τις δυνάμεις των οποίων η πρακτική έχει δείξει ότι ενεργούν με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο.

Η ανικανότητα της ομοιογενούς κοινωνίας να βρει στον ίδιο της τον εαυτό λόγο ύπαρξης και δράσης είναι αυτό που την κάνει να εξαρτάται από τις επιτακτικές δυνάμεις – με τον ίδιο τρόπο που η σαδιστική εχθρότητα των κυρίαρχων απέναντι στον εξαθλιωμένο πληθυσμό είναι αυτό που τους συνδέει με οποιονδήποτε σχηματισμό επιδιώκει να διατηρήσει τον πληθυσμό αυτόν υπό καθεστώς καταπίεσης.

Δέσποινα Μεϊμάρογλου, Η θάλασσα της Σαντορίνης,
χαρακτικό σε λινόλεουμ τυπωμένο στο χέρι, 89 x 45 εκ.