Η αγωγή του πολίτη

ΛΟΓΟΣ ΕΝ ΠΡΟΟΔΩ. ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΤΩΡΑ ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ

Η γαλλική παρουσία στο Ιόνιο (1797-1799)

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗ

[...] Στο Ιόνιο, η κατάργηση της βενετικής κυριαρχίας [σ.σ.: το καλοκαίρι του 1797, με την άφιξη των Δημοκρατικών Γάλλων στην Κέρκυρα] εξάλειψε την κατάσταση του υπηκόου (suddito) και ο νέος ρεπουμπλικανικός κώδικας, μέσω κυρίως της γενίκευσης του δικαιώματος του πολίτη (cittadino), επέβαλε την προγραμματική κατάργηση των αυστηρών εσωτερικών τομών της θεσμικά διχοτομημένης κοινωνίας και τη θεώρησή της ως ενιαίο σώμα. Καταργήθηκαν οι νομικές διαδικασίες αποκλειστικών και αυστηρά κληρονομικών τύπων κοινωνικής ηγεμονίας και κύρους και δόθηκε το δικαίωμα στις κατώτερες (με την οικονομική, πολιτική ή νομική έννοια του όρου) κοινωνικές ομάδες όπως και στις θρησκευτικές μειονότητες (π.χ. τους Εβραίους), μέσω της γενίκευσης του δικαιώματος του πολίτη, να αποκτήσουν πολιτική οντότητα, η οποία κατά βάση εκφράστηκε ως δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά. Αν στο βενετικό «παλαιό καθεστώς» η ιδιότητα του πολίτη ήταν διακριτικό προνόμιο νομικής φύσεως αποκλειστικού χαρακτήρα, ο νέος ρεπουμπλικανικός κώδικας το αναγνώριζε ως φυσικό, αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα. Ταυτόχρονα, βέβαια, ο παραπάνω νεωτερισμός έφερε στην επιφάνεια ένα σύνθετο πλέγμα αντιθέσεων και θεμελιωμένων αντιλήψεων οι οποίες στήριζαν το «παλαιό καθεστώς»: η (νοοτροπική και οικονομική) επιβολή της πόλης επί της υπαίθρου και η δύσκολη ενοποίησή τους, με κομβικό ζήτημα εκείνο της απονομής της δικαιοσύνης, η δυσκολία των τοπικών ηγετικών στρωμάτων να αποδεχτούν το νεωτερικό μοντέλο κρατικής δομής, το ζήτημα της στρατιωτικής προσφοράς, η άνοδος των Εβραίων στο status του πολίτη, αποτέλεσαν μερικά μόνο από τα ζητήματα που έλαβαν εκρηκτικές διαστάσεις.

Ο πολίτης αντί του υπηκόου, λοιπόν. Πάντως, αν ο υπήκοος ήταν η κληρονομιά και το νομικό ένδυμα του μακρού «χρόνου της τυραννίας» και ο πολίτης προβαλλόταν αισιόδοξα ως η νέα πραγματικότητα, οι θιασώτες των νέων ιδεών είχαν συνείδηση ότι ο πολίτης ήταν αναγκαστικά μια μελλοντική δυνατότητα, η πραγμάτωση της οποίας απαιτούσε την ανάλογη αγωγή. Ο πολίτης δεν θα μπορούσε να αναδυθεί αμέσως μόλις ο άνθρωπος έβγαζε τα ρούχα του υπηκόου, θα γεννιόταν μέσα από την οικείωση και την εσωτερίκευση των νέων πολιτικών αρχών: μέσα από μια μακρά και πολυεπίπεδη διαδικασία αγωγής.

Για τους ρεπουμπλικάνους, στο πλαίσιο ενός θεμελιώδους νεωτερισμού που συνόδεψε τη γαλλική παρουσία στα νησιά, η εκπαίδευση δεν ήταν ούτε προνόμιο ούτε μόνο γνώση: είχε πρακτικό χαρακτήρα, ήταν πάνω από όλα εμπέδωση της πολιτικής ευθύνης, ήταν πολιτική αγωγή. [Στη συνέχεια], θα παρακολουθήσουμε το καινούργιο νόημά της και την εγκαθίδρυση στο Ιόνιο, με τις τοπικές δυνατότητες και τους αντίστοιχους περιορισμούς, των θεσμών που με βάση την εμπειρία της επαναστατικής Γαλλίας και των δημοκρατικοποιημένων πόλεων της Ιταλίας, αποτέλεσαν τους μοχλούς της νέας αγωγής του πολίτη. Θα παρακολουθήσουμε τη δημιουργία των «εθνικών σχολείων» στοιχειώδους εκπαίδευσης, με βασικά χαρακτηριστικά τον καθολικό χαρακτήρα και τον εμπλουτισμό της εκπαίδευσης με θέματα πολιτικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης· τη διάχυση της γνώσης μέσω θεσμών που, όπως και το σχολείο, νοηματοδοτούνταν μέσα στους νέους ορίζοντες του «εθνικού» (Εθνική βιβλιοθήκη, Εθνικό Τυπογραφείο)· το νέο ημερολόγιο, που αποτύπωνε μια διαφορετική, μη θεοκρατική ανάγνωση του κόσμου και παιδαγωγούσε τον άνθρωπο σε μια «φυσική», κοσμική και πολιτική νοηματοδότηση του χρόνου· τις ρεπουμπλικανικές γιορτές, οι οποίες, ως μέσο επανανάγνωσης του χώρου και αντικατάστασης των συμβόλων της παλαιάς εξουσίας, λειτούργησαν ως συνέχεια της αγωγής των παραδοσιακών εκπαιδευτικών θεσμών· τις Πατριωτικές Εταιρείες Δημόσιας Αγωγής ή τις Συνταγματικές λέσχες (για το Ιόνιο μαρτυρημένα γνωρίζουμε τη λειτουργία τους μόνο στην Κέρκυρα), σε συνδυασμό με τη διάδοση των ρεπουμπλικανικών κατηχήσεων και την «προπαγάνδα των στίχων». Όλα αυτά, αναμφισβήτητοι νεωτερισμοί και προανάκρουσμα ενός νέου κόσμου, αποτέλεσαν πολλαπλά και συγκοινωνούντα περιβάλλοντα πολιτικών ζυμώσεων και πολιτικής διαπαιδαγώγησης.

Η ρήξη του Ιονίου με το παρελθόν της κυριαρχίας έθεσε επιτακτικά και με εντελώς διαφορετικούς όρους το θέμα της πρόσληψης / ερμηνείας του χρόνου και του τόπου, της αυτοκατανόησης των επιμέρους νησιωτικών κοινωνιών και της σχέσης τους με το σύνολο του Ιονίου και με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο: τα βήματα, οι ασυμμετρίες, οι ασυγχρονίες και οι αντιφάσεις που εδώ θα παρακολουθήσουμε είναι ενδεικτικά για τους μηχανισμούς διεύρυνσης της συνείδησης κοινότητας και για τη μακρόχρονη διαμόρφωση της σύγχρονης έννοιας του έθνους. Η πολιτικοποίηση του λεξιλογίου υπήρξε πολυσήμαντη, εφόσον μέσω των μαθημάτων του Διαφωτισμού, αλλά κυρίως των εμπειριών της Γαλλίας και της Ιταλίας, η έννοια της πατρίδας τώρα διευρυνόταν και εμπλουτιζόταν: υπερέβαινε τον γενέθλιο τόπο, τον τόπο της ιστορικής μνήμης και της πολιτιστικής κοινότητας, και μετατρεπόταν στον τόπο των ελεύθερων πολιτικών θεσμών: πατρίδα, για τους οπαδούς των ρεπουμπλικανικών ιδεών, για τους «πατριώτες» του Ιονίου, ήταν η δημοκρατικά οργανωμένη πολιτεία και υπ’ αυτή την έννοια, το νησί ή το Ιόνιο στο σύνολό του γινόταν ένας τόπος που για πρώτη φορά -και αυτό λέγεται ρητά- άξιζε να αποκληθεί πατρίδα. Ο ρεπουμπλικανικός πολιτικός κώδικας, σε συνδυασμό με την επανερμηνεία του παρελθόντος (παρελθόν δουλείας και αριστοκρατικής τυραννίας), οδηγούσε σε μια νέα αυτοσυνειδησία: μέσα στις νέες συνθήκες και στη βάση των κοινών χαρακτηριστικών που το βενετικό παρελθόν είχε σφυρηλατήσει, το Ιόνιο αντιλαμβανόταν τον εαυτό του τώρα, πρώτη φορά, ως ενότητα (υπερβαίνοντας τη στενή τοπικότητα κάθε νησιού), ως οικογένεια με κοινά χαρακτηριστικά, αλλά κυρίως ως πολιτική οικογένεια, η οποία μέσα στη ρητορική της στιγμής αποκλήθηκε «ιονικό έθνος». Το βήμα αυτό, η πολιτικοποίηση μιας τοπικής κοινωνίας με κοινά πολιτιστικά, ιστορικά και οικονομικά χαρακτηριστικά, είναι ενδεικτική για τον γενικότερο μηχανισμό διαμόρφωσης του σύγχρονου έθνους: και στις μερικές και στις γενικές περιπτώσεις, η πολιτικοποίηση της ταυτότητας υπήρξε το κρίσιμο βήμα για την υπέρβαση.

Ας σημειωθεί, εν προκειμένω, ενδεικτικό στοιχείο της σταδιακής διαμόρφωσης των νέων κατευθύνσεων και των νέων συνειδήσεων, ότι για την ώρα η κυρίαρχη τάση ως προς τον προσανατολισμό του «ιονικού έθνους» δεν φαίνεται πως ήταν η ένταξή του σε ένα «ελληνικό έθνος», αλλά μάλλον η ένταξή του είτε στη βενετική δημοκρατική ρεπούμπλικα και μέσω αυτής στη «Repubblica dei liberi e rigenerati popoli italiani» είτε στη Γαλλική δημοκρατία. Παράλληλα με αυτές τις τάσεις ενισχυόταν σταδιακά όλο και περισσότερο η στροφή του Ιονίου προς τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο. Η πολλαπλότητα, όμως, των εναλλακτικών και των προσανατολισμών της στιγμής είναι απόδειξη ταυτόχρονης ύπαρξης διαφορετικών επιλογών και ενδεχομενικοτήτων προτού μορφοποιηθούν και οριοθετηθούν οι νέες ιστορικές τάσεις. [...]

Ο Δ. Αρβανιτάκης είναι ιστορικός. Το παρόν κείμενο αποτελεί μέρος της εισαγωγής του βιβλίου του με τίτλο Η αγωγή του πολίτη. Η γαλλική παρουσία στο Ιόνιο (1797-1799) και το έθνος των Ελλήνων, το οποίο θα κυκλοφορήσει προσεχώς από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης