Αλγερία – Γαλλία

Το ταξίδι ενός τραυματικού παρελθόντος

Steven C. Harvey, Airport Scene, 2018, μολύβι σε χαρτί, 15 Χ 21 εκ.

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΝΟΥΣΗ

ALICE ZENITER, Η τέχνη της απώλειας, μτφρ.: Έφη Κορομηλά, Πόλις, Αθήνα 2019, σελ. 656

«Αρκί, ο, ουσ.: Στρατιωτικός που υπηρετεί σε μια αρκά. Αρκί, ουσ. και επίθ.: Μέλος της οικογένειας ενός αρκί ή απόγονος ενός αρκί».[1]

Αυτός είναι ο ορισμός που διαβάζει η Ναϊμά (μία εκ των πρωταγωνιστριών της ιστορίας) ανοίγοντας ένα λεξικό Larousse. Ποιοι είναι όμως οι Αρκί και τι μας λέει γι’ αυτούς το μυθιστόρημα της Alice Zeniter;

Μία από τις μελανότερες σελίδες στην αποικιακή και κυρίως στη μετα-αποικιακή ιστορία της Γαλλίας αφορά τους Αρκί, το δράμα των οποίων εκτυλίχθηκε κατά τη διάρκεια της αποχώρησης των γαλλικών στρατευμάτων από την Αλγερία, την επαύριο της υπογραφής των συμφωνιών του Εβιάν το 1962, με τις οποίες τερματίστηκε ο αιματηρός οκταετής Πόλεμος Ανεξαρτησίας της Αλγερίας (1954-1962). Με τη λήξη του πολέμου, οι γαλλικές αρχές, αδιαφορώντας για την τύχη των Αλγερινών (Αρκί) που πολέμησαν στο πλάι της (γεγονός που τους καθιστά αυτομάτως προδότες για το FLN[2] και τους υπέρμαχους της ανεξαρτησίας), θα σταθούν ανίκανες να διασφαλίσουν το έννομο αγαθό της ζωής και εγκαταλείποντάς τους θα γίνουν μάρτυρες ενός κύματος βίας που θα εξαπλωθεί σε κάθε γωνιά της Αλγερίας, με στόχο την εξόντωσή τους. Όσοι καταφέρουν να επιζήσουν, θα προσπαθήσουν με κάθε τρόπο να βρεθούν στην Γαλλία, όπου θα περάσουν μεγάλο μέρος της ζωής τους σε καταυλισμούς και εγκαταστάσεις «φιλοξενίας». Η «προσωρινή» αυτή διαμονή, για κάποιους θα γίνει ζωή.

Η έννοια των Harkis θα χρησιμοποιηθεί αρχικά για να δηλώσει τις βοηθητικές/επικουρικές μονάδες Αλγερινών οι οποίες τάχθηκαν στο πλευρό των Γάλλων κατά τη διάρκεια του πολέμου ανεξαρτησίας. Η εξέλιξη της σημασίας του όρου μέσα στον χρόνο αντανακλά τις αλληλεπιδράσεις των ιστορικών υποκειμένων, αντικατοπτρίζοντας τόσο τις διεργασίες συγκρότησης ταυτοτήτων όσο και την κατασκευή της εικόνας του «άλλου» σε ένα ρευστό τοπίο μεταβαλλόμενων συνθηκών, κοινωνικών μετασχηματισμών και «πολέμων μνήμης», που θα σαρώσουν τη Γαλλία τις επόμενες δεκαετίες. Ο όρος Harki θα αποτελέσει σταδιακά ταυτοτικό χαρακτηριστικό μιας ολόκληρης κοινωνικής ομάδας. Θα γίνει συνώνυμο του «προδότη», ακολουθώντας την πρώτη γενιά, καθώς και τους απογόνους της, για το υπόλοιπο της ζωής τους.

Η ρευστότητα της έννοιας καθιστά πολύπλοκο και το ζήτημα της δημογραφικής καταγραφής των Αρκί, γεγονός το οποίο θα οξυνθεί από την πολιτική των γαλλικών κυβερνήσεων, οι οποίες επιλέγουν να τους κατατάξουν κάτω από αμφιλεγόμενες ονομασίες όπως: «επαναπατρισθέντες Γάλλοι μουσουλμάνοι» ή «επαναπατρισθέντες βορειοαφρικανικής καταγωγής». Πώς «επιστρέφει» όμως κανείς σε μια χώρα που συναντά για πρώτη φορά;

Η Alice Zeniter ξεδιπλώνει τις ιστορίες τριών γενεών Αρκί. Η αναψηλάφηση του παρελθόντος γίνεται με νηφαλιότητα, ισορροπώντας πάνω στις ιστοριογραφικές προσεγγίσεις για το ζήτημα. Νομίζω το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ο τρόπος που ζωντανεύει και αποτυπώνεται η ανθρωπινότητα των ιστορικών υποκειμένων˙ οι αποφάσεις, τα κίνητρα, οι σχέσεις, τα συναισθήματα, οι καθοριστικές επιλογές και κυρίως οι αστάθμητοι παράγοντες που καθιστούν κάθε τι ανθρώπινο, και όχι προδιαγεγραμμένο αποτέλεσμα μιας τελεολογικής αντίληψης των πραγμάτων. Η ενδεχομενικότητα της Ιστορίας αποτυπώνεται μέσα από καταστάσεις και ιστορικές στιγμές που καθόρισαν τη ροή των εξελίξεων.

Τα τελευταία χρόνια η Αλγερία αναδύεται ξανά μέσα από τη γαλλόφωνη λογοτεχνία νεότερων συγγραφέων, όπως της Kaouther Adimi[3] και της Alice Zeniter. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 κυκλοφόρησαν τέσσερις συλλογικές αυτοβιογραφίες προερχόμενες από κόρες των Αρκί, οι οποίες λειτουργώντας ως φορείς μνήμης κατάφεραν να φωνάξουν τις σιωπές των γονιών τους. Οι αυτοβιογραφίες εγγράφονταν σε ένα πλαίσιο συλλογικών διεκδικήσεων για την αποκατάσταση της μνήμης των Αρκί, επιδιώκοντας ταυτόχρονα την αναγνώριση της προσφοράς των γονιών τους από το γαλλικό κράτος.[4]

Οι Adimi και Zeniter ανήκουν στην τρίτη γενιά ανθρώπων που σχετίζονται με την Αλγερία (λόγω τόπου γεννήσεως ή καταγωγής κάποιου γονέα, για παράδειγμα), οι οποίες δεν έχουν εμπειρία των γεγονότων του πολέμου. Το έργο τους έρχεται να αποτελέσει κομμάτι μιας διαρκούς διεργασίας πρόσληψης και διαχείρισης του τραυματικού παρελθόντος, το οποίο εγγράφεται σε νέα συμφραζόμενα, αποτελώντας ουσιαστικά κομμάτι του μετασχηματισμού της «ζωντανής μνήμης» σε «πολιτισμική μνήμη», μέσω της οποίας οι επόμενες γενιές αναστοχάζονται και επισκέπτονται το παρελθόν.

Αναδεικνύεται έτσι η κομβική σχέση Ιστορίας - λογοτεχνίας και η καθοριστική σημασία της αφήγησης· η μαγεία που αποκτά το ιστορείν όταν τα αρχεία, οι επιστολές, οι πηγές, τα ονόματα, οι ημερομηνίες, οι αναφορές, τα γεγονότα και οι μνήμες αρθρώνονται μέσα από έναν λόγο, και το παρελθόν αποκτά ιστορικότητα. Δίχως την αφήγηση και τον λόγο, τα παραπάνω παραμένουν άχρωμα, ακίνητα σώματα μέσα στον χρόνο· στιγμές αποκομμένες από τα ιστορικά τους συμφραζόμενα, καταδικασμένες να μένουν εγκλωβισμένες σε ένα ά-χρονο παρελθόν δίχως σημασία.

Υπ’ αυτό το πρίσμα, η Alice Zeniter καταφέρνει να ανασυστήσει έναν κόσμο δίνοντας φωνή στη γενιά που η ιστοριογραφία έχει αποκαλέσει «γενιά της σιωπής». Προδότες για την Αλγερία, ανεπιθύμητοι πολίτες δεύτερης κατηγορίας για τη Γαλλία, οι Αρκί θα παραμείνουν «απάτριδες» ανάμεσα στις δύο πλευρές της Μεσογείου. Οι εφιάλτες του πολέμου, ο φόβος, οι ενοχές, οι θηριωδίες, συνθέτουν ένα συλλογικό τραύμα το οποίο θα παραμείνει καταπιεσμένο μέσα στο ευρύτερο πέπλο συλλογικής λήθης που θα σκεπάσει τη Γαλλία στα επόμενα χρόνια. Μέσα σ’ αυτούς τους χώρους κοινωνικού αποκλεισμού, αόρατοι από τη δημόσια σφαίρα, στις εσχατιές της ιστορίας, θα διαμορφώσουν τις δικές τους αναπαραστάσεις για το παρελθόν, συγκροτώντας μια κοινότητα μνήμης η οποία θα επιδιώξει στο μέλλον την ένταξή της στο επίσημο εθνικό αφήγημα.

Χωρισμένο σε τρία μέρη -αντιπροσωπεύοντας την κάθε γενιά- το έργο της Zeniter φωτίζει μια λιγότερο γνωστή πτυχή της γαλλο-αλγερινής σύγκρουσης, υπενθυμίζοντάς μας ότι «η γαλλική μνήμη είναι γεμάτη από Αλγερία».[5]

Ο Γιώργος Νούσης είναι υπ. διδάκτορας Ευρωπαϊκής Ιστορίας

---

[1] Alice Zeniter, Η τέχνη της απώλειας, μετ. Έφη Κορομηλά, Αθήνα, Πόλις, 2019, σ. 504-505.

[2] Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης.

[3] Kaouther Adimi, Τα υπέροχα πλούτη μας, μτφρ. Έφη Κορομηλά, Πόλις, Αθήνα 2018.

[4] Πρόκειται για τις: Hadjila Kemoum, Mohand le Harki, Éditions Anne Carrière, Παρίσι 2003· Zahia Rahmani, Moze, Sabine Wespeiser, Παρίσι 2003· Dalila Kerchouche, Mon père, ce Harki, Seuil, Παρίσι 2003. Fatima Besnaci-Lancou, Fille de harki, L’Atelier, Παρίσι 2003.

[5] Claire Eldridge, From Empire to Exile. History and memory within the pied-noir and harki communities. 1962-2012, Mancheser University Press, Μάντσεστερ 2016, σ. 13.