Υποκείμενο, ψυχανάλυση και πολιτική

Jason Dodge, άποψη της έκθεσης Jason Dodge/ Paul Thek, Schinkel Pavillon, Βερολίνο

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

ΛΙΣΣΥ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ (επιμέλεια), Η υποκειμενικότητα σε δοκιμασία στον σύγχρονο κοινωνικό δεσμό. Ερωτήματα της ψυχανάλυσης, εκδόσεις Πεδίο, σελ.414

Αν υπάρχει κάτι νέο που φέρει η ψυχανάλυση με την συμβολή του Λακάν είναι η ανατροπή της έννοιας του υποκειμένου. Το καρτεσιανό υποκείμενο, διαυγές ως προς τον εαυτό του με την σκέψη, έχει διαγραφεί οριστικά. Στη θέση της ρωγμής αναδύεται το υποκείμενο του ασυνειδήτου ποιούμενο από θραύσματα, υποκείμενο της συμβολικής λειτουργίας, των τελετουργιών και των μύθων. Παλλόμενο, φευγαλέο, οδηγεί στην ανάληψη της ευθύνης της ιστορίας των προσώπων, βγάζοντάς τους από κατοπτρικές ταυτίσεις και νοσηρές προσκολλήσεις.

Η τομή αυτή σηματοδοτείται με την φράση του Λακάν (1967) «Το ασυνείδητο είναι η πολιτική». Γύρω από την οποία υφαίνεται η προβληματική του συλλογικού έργου. Κάθε συγγραφέας προσεγγίζει το θέμα μέσα από την «ενικότητά» του κατά την ψυχαναλύτρια–διδάσκουσα Λίσσυ Κανελλοπούλου και ταυτόχρονα δίνεται μια σφαιρική εικόνα της ψυχανάλυσης και της συνάντησής της με τον κοινωνικό δεσμό.

Η νέα μορφή υποκειμενικότητας υποδεικνύει άλλο ήθος. Αναγνώριση της μερικότητας, ανάδυση της επιθυμίας, διαπραγμάτευση της σχέσης με τον «Άλλο», έξοδο από την επιβολή της εξουσίας, συνεννόηση. Τομή στη νεοφιλελεύθερη «απόλαυση δίχως όριο», με την αναζήτηση του πολύτιμου αντικειμένου «α» και της δημιουργίας έναντι της κατανάλωσης εμπορικών αντικειμένων.

Το πρώτο μέρος του τόμου αναφέρεται στην πολιτική διάσταση του σώματος και στην «ιδιαιτερότητα του ψυχαναλυτικού λόγου ως αντίλογο στον κυρίαρχο στις μέρες μας επιστημονικό θετικισμό και βιολογικό αναγωγισμό», στάση ηθική και πολιτική κατά την Αναστασία Κατσογιάννη. Απέναντι στο σώμα-οργανισμό η ψυχανάλυση βλέπει το λιβιδινικό σώμα. Το συμβολικό που δένει τα μέρη σε ένα όλον βουτηγμένο στη γλώσσα, αποσπώντας από το πραγματικό (réel) του οργανισμού και το φαντασιακό της εικόνας. Το σώμα ακούγεται μέσα στην οδύνη του με την «αποφυσικοποίησή» του. «Ο ψυχαναλυτής δεν υποχωρεί μπροστά στην ψύχωση, αμφισβητεί τις οργανικές αιτιολογίες και ακούει τις ενδεχομενικές συγκροτήσεις του υποκειμένου». Ηθική εκτός της φαρμακευτικής επιβολής. Αντίστοιχα αντιμετωπίζονται τα γυναικεία ζητήματα όπως η ψυχρότητα, από την Mi Kyung Yi, αντιστρέφοντας την επικράτηση του «μητρικού» ως προς το γυναικείο, θέσεις που διαχωρίζει με σαφήνεια ο Λακάν. Η ανορεξική από την άλλη πλευρά καλεί τον άλλον να εισάγει το «τίποτα» εκεί που ο ναρκισσισμός απαιτεί πληρότητα.

Το αρχικό κείμενο του Christian Hoffman θέτει την κεντρική προβληματική του κενού ως στοιχείου συγκρότησης. «Η αγάπη συνεπάγεται μια απαξίωση κάθε αντικειμένου που απαντά στο αίτημα. Στην αγάπη του παιδιού ως έλλειψη απαντά μια συγκρίσιμη έλλειψη». Απάντηση στη φαντασιακή ταυτιστική αγάπη της εποχής που μπουκώνει... Θέτει το ζήτημα της «πατρικής μεταφοράς», καθώς «η γλώσσα είναι πρωτίστως δημιουργός μυθοπλασίας αλλά όπως λέει ο Joyce, μιας μυθοπλασίας που εδρεύει στο ίδιο το όνομά της ανεξάρτητα από κάθε πραγματικό πατέρα, γεννήτορα».

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου, Υποκειμενικότητα, Κοινωνικός δεσμός και Πολιτικό, σημαδεύεται από τον μύθο του πρωταρχικού πατέρα του φροϋδικού Τοτέμ και Ταμπού. Ο Μάρκος Ζαφειρόπουλος, στο εκτενές κείμενό του φωτισμένο από την ψυχαναλυτική ανθρωπολογία θέτει το ερώτημα του «τι είναι ένας πατέρας;» και «τι θέλει μια γυναίκα;». Μέσα από την μελέτη των τριών περιόδων του Λακάν, ο πατέρας ως πραγματικό πρόσωπο, ο πατέρας ως σημαίνον και ο πατέρας ως μεταφορά, προσεγγίζει το ζήτημα της «έκπτωσης» της πατρικής λειτουργίας στην μεταμοντέρνα πραγματικότητα. Μια σειρά από νέα συμπτώματα, φοβίες, καταθλίψεις, τοξικομανίες, αλλά και οι πολύμορφες επιπτώσεις των παρένθετων κυήσεων, της απόκτησης παιδιών χωρίς πατέρα, οδηγούν από την κλινική του ενικού σε εκείνη της συλλογικής δυσφορίας. «Σε αντίθεση με όλα όσα εκφέρει συνήθως η κοινή αίσθηση της νεωτερικότητας, το παιδί συμπεριλαμβάνεται στα έχειν του πατέρα και όχι στα έχειν της μητέρας». Με την έννοια ότι η πατρική λειτουργία είναι κομβική για το ξεκόλλημα του παιδιού από το μητρικό σώμα. Στη γραμμή αυτή αναλύεται και η προσκόλληση στα εθνικιστικά ιδεώδη, στη μητέρα γη μέσα από την ανάλυση των γραπτών του Heidegger στο κείμενο η Γενέτειρα, μια παιδική φαντασίωση, από την Isée Bernateau.

Η αφάνιση του πατέρα της ορδής που ως νεκρός, συμβολικός, εισήγαγε τους υιούς εκ των υστέρων στην απαγόρευση του φόνου και της αιμομιξίας, σε μια κοινωνία που έχει απωλέσει κάθε αναφορά στο θεϊκό, αποτελεί βαθύτερη αιτία της ανάπτυξης εξτρεμιστικών κινημάτων. Η «ριζοσπαστικοποίηση» μέσω του τζιχαντισμού -Alain Vanier, Γιώργος Δημητριάδης Laure Westphal- αποτελεί επαναφορά του «εξιδανικευμένου πατέρα» μέσω άγριων μεταβιβάσεων σε πατρικές μορφές, καθώς εκλείπει η δυνατότητα συμβολικών ταυτίσεων και επικρατεί ανομία.

Το τελευταίο μέρος αναφέρεται στο παιδικό και το πολιτικό. Γίνεται η διάκριση infans-παιδικό και enfant-παιδί. Το πρώτο, μέσα μας, «πάντα αφοσιωμένο στην αιώνια αναμονή, επιμένει και αντιστέκεται» στην ομογενοποίηση (Λ. Κανελλοπούλου). Αντίθετα, το προστατευμένο παιδί του σήμερα που δεν αναπτύσσει «αντισώματα», που αποκτήθηκε πάση θυσία με νέες μορφές υποβοήθησης και «πρέπει υποχρεωτικά να το αγαπάμε», χωρίς να βάζουμε όρια, δυσκολεύεται να βρει νόημα και επιθυμία.

Εν κατακλείδι, το σύγχρονο υποκείμενο «από-τοτεμισμένο» αποκλείεται από την επιστήμη Dieu-lire, θεϊκό παραλήρημα (λογοπαίγνιο του délire). Αντίστροφα, το πολιτικό επιτρέπει να ζούμε μαζί αποκλείοντας την λογική του «Ενός», του ομοίου. Ο τόμος εμπλουτίζεται με κλινικές αναφορές για τους πρόσφυγες, την οροθετικότητα, την εξύβριση, τους αποκλεισμούς που δένουν με την θεωρία. Η σύμπραξη ψυχαναλυτών με διαφορετικές αφετηρίες αποτελεί πολιτική πράξη. Εισάγοντας τον λόγο της ψυχανάλυσης όχι μόνο ως πρακτική αλλά ως κουλτούρα, διαυγάζει το κύμα καταστροφικότητας που επικρατεί και δίνει διέξοδο στη ζωή.

Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια