Η Ιστορία πηγή έμπνευσης στη λογοτεχνία της Μέσης Ανατολής

Άρτεμις Ποταμιάνου, The Unknown Masterpiece, 2019, εγκατάσταση, φωτ. Χ. Δουλγέρης

ΤΗΣ ΠΕΡΣΑΣ ΚΟΥΜΟΥΤΣΗ

Η λογοτεχνία, δεν μπορεί παρά να συνδέεται, να επηρεάζεται και να εμπνέεται από την Ιστορία. Θα έλεγα μάλιστα ότι η ιστορία αναβιώνει μέσω της λογοτεχνίας, παίρνει σάρκα και οστά, ενώ συχνά γίνεται πιο προσιτή στους αναγνώστες, αν και πάντα μέσα από το πρίσμα και την οπτική του συγγραφέα. Το υποστηρίζουν άλλωστε σπουδαίες μορφές της λογοτεχνίας, όπως ο Βάλτερ Μπένιαμιν, Ο Κρότσε, ο Μπαχτίν, ο Κούντερα και άλλοι. Για τον Β. Μπένιαμιν, για παράδειγμα, κάθε παρόν επινοεί το παρελθόν του, υποστηρίζει επίσης ότι η λογοτεχνία είναι φτιαγμένη από παλαιότερες ιστορίες που διεκδικούν τη δική τους πραγματικότητα στο σήμερα. Ενώ για τον Κρότσε κάθε ιστορία όσο παλιά, είναι μια ιστορία σύγχρονη. Ο δε Κούντερα, μιλώντας για τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται την Ιστορία, υποστηρίζει πως ο συνδυασμός του ατομικού και του συλλογικού, ή αλλιώς της ιστορίας με την Ιστορία, συνθέτει την  σπουδαία ποιότητα του μυθιστορήματος.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η τριλογία των Ακυβέρνητων Πολιτειών του Στρατή Τσίρκα, κορυφαίου  συγγραφέα των ελλήνων της διασποράς, που με το έργο του αναπαριστά εικόνες, χαρακτήρες και κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις που βίωσε ο ίδιος από πρώτο χέρι στην περιοχή της Μ. Ανατολής και ειδικότερα της Αιγύπτου, όπου έζησε για σημαντική περίοδο της ζωής του. Ο κόσμος αυτός είχε ήδη αποτυπωθεί  αν και διαφορετικά στο έργο του Καβάφη. (Στην ποίηση, ο αφαιρετικός, συχνά μεταφορικός λόγος αποδίδει τις ιστορικές εμπειρίες πιο έμμεσα, αλληγορικά ή συμβολικά) και άλλων Αιγυπτιωτών πεζογράφων. Τα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου απαρτίζουν το χρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσει τις ιστορίες του ο Τσίρκας, ενώ η Αλεξάνδρεια το Κάιρο και Ιερουσαλήμ, συνθέτουν έναν πολύχρωμο καμβά πάνω στο οποίο ανασυνθέτει τα ήθη, τις τάσεις και την ιδεολογία μιας ολόκληρης εποχής και σκιαγραφεί με ευρηματική φαντασία την εξέλιξη, και την πορεία των ηρώων του. (Άλλωστε,  η ιστορία όπως υποστηρίζει ο Μπαχτίν, χωρίς τη φαντασία φαντάζει ‘ακίνητη’) Μια πορεία, που θα ήταν διαφορετική, αν έμενε ανεπηρέαστη από τα συνταρακτικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στη περιοχή, εκείνη την κρίσιμη εποχή. Ούτε η εξέλιξη της δράσης , η πλοκή θα ήταν η ίδια, αν είχε μείνει ‘ασύνδετη’ ή ανεξάτητη από τους μεγάλους δρασκελισμούς της Ιστορίας.

Αλλά και η αραβόφωνη λογοτεχνία που αναπτύχθηκε στον ίδιο αυτό γεωγραφικό ορίζοντα δεν μένει αμέτοχη, ούτε βέβαια  ανεπηρέαστη από τα συγκλονιστικά γεγονότα της Ιστορίας, και όχι μόνο εμπνέεται από τις ραγδαίες εξελίξεις της περιοχής της Μ. Ανατολής που άλλαξαν άρδην το κοινωνικοπολιτικό τοπίο της, αλλά δραστικά αλλάζει και η ίδια μορφή και θεματολογία. Όμως για να καταλάβουμε τον καθοριστικό ρόλο της  Ιστορίας στην μεταμόρφωση ολόκληρου του αραβοφωνου λογοτεχνικού ορίζοντα στην ίδια αυτή περιοχή, επιστρέψτε μου να κάνω μια μικρή αναδρομή στην ιστορία της αραβόφωνης λογοτεχνίας για να αντιληφθείτε καλύτερα τους λόγους αλλά και τους τρόπους με τους οποίους οι μεταμορφώσεις αυτές έλαβαν χώρο κυρίως  στο έργο των νεότερων συγγραφέων /πεζογράφων και ποιητών, αλλά πώς η ίδια η Ιστορία έπαιξε καταλυτικότατο ρόλο στη διαμόρφωση της σκέψης και της έκφρασης της ίδιας αυτής λογοτεχνίας.Η σύγχρονη Αραβική λογοτεχνία - εκτός ολίγων εξαιρέσεων -άρχισε ουσιαστικά να γίνεται ευρύτερα γνωστή στην Ευρώπη στα μέσα της δεκαετίας του του εξήντα και του 70. Μέχρι τότε, ελάχιστα δείγματα γαλλόφωνης αραβικής λογοτεχνίας είχαν εμφανιστεί στη Δυτική αγορά, ενώ ο εξωτισμός και η ιδιαιτερότητα των θεμάτων που άπτονταν του γεωγραφικού αυτού χώρου, αποτελούσαν τα κύρια κριτήρια για την επιλογή των τίτλων. Ο αραβικός κόσμος μέχρι τότε απεικονιζόταν μέσα από τη ματιά και τα βιβλία δυτικών λογοτεχνών όπως του Π. Μπόλους του Τζ. Όρτον του Μπάρουζ, του Φόστερ του, Ντάρελ, του Τσίρκα και άλλων και όχι μέσω της αυθεντικής ματιάς των ιδίων γηγενών λογοτεχνών. Στη μεταστροφή αυτή του ενδιαφέροντος και της θέασης της αραβικής λογοτεχνίας και της σύγχρονης κουλτούρας της από τους δυτικούς, συνέβαλε τα μέγιστα, κατά τη άποψη μου, το βιβλίο του Παλαιστίνιου κριτικού της λογοτεχνίας και στοχαστή Έντουαρντ Σαΐντ, με τίτλο «Οριενταλισμός»- ίσως το πιο σημαντικό και διάσημο από τα βιβλία του- που εκδόθηκε στις ζρχές του ‘70 και μεταφράστηκε αμέσως σε πολλές γλώσσες. Η συγγραφή του βιβλίου αποτέλεσε αφετηρία ευρύτατων συζητήσεων σε διεθνές επίπεδο, καθώς στην ουσία ήταν μια κριτική μελέτη της δυτικής αντίληψης για τον «εξωτισμό» της Ανατολής, και αποδομούσε εκ βάθρων τη γνώση και την προκατάληψή μας για τη σύγχρονη κουλτούρα της Ανατολής, υποδεικνύοντας ταυτόχρονα τη στενή σχέση αυτής της γνώσης με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατική εμπειρία. Η επιρροή του έργου αυτού στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες ήταν τεράστια, ενώ ο απόηχός της συνέβαλε αποτελεσματικά στο να στραφούν τα βλέμματα και το αυθεντικό ενδιαφέρον του δυτικού αναγνώστη στη σύγχρονη αραβική σκέψη, έτσι όπως αποτυπώνονταν από τους άραβες δημιουργούς της, τους αυθεντικούς εκπροσώπους της. Αλλά η δραστική και ουσιαστική εξέλιξή της αραβόφωνης λογοτεχνία κυρίως εκείνης που αναπτύχθηκε στην περιοχή της Μ. Ανατολής, προκλήθηκε κυρίως μέσα από τις ραγδαίες κοινωνικές και πολιτικές διαφοροποιήσεις που έλαβαν χώρα, στην περιοχή τις δεκαετίας του 50 και του 60 όταν μετα από αιματηρές επαναστάσεις που στοίχισαν τις ζωές δεκάδων χιλιάδων αγωνιστών, ώσπου να αυτονομηθούν  τα κράτη αποτινάσσοντας το βάρος και το στίγμα της αποικιοκρατίας που τους βάραινε από τις αρχές του 20 αιώνα σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις από τον 19ο. Η αποικιοκρατική εμπειρία από μόνη της υπήρξε συγκλονιστική και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση μιας νέας δημιουργικής συνείδησης ή φωνής στη λογοτεχνία. Οι επαναστάσεις για τη επίτευξη της ελευθερίας και της αυτεξουσιότητας των εν λόγω λαών σε όλο το μήκος και το πλάτος του αραβικού κόσμου έδωσαν νέα πνευματική τροφή στους συγγραφείς. Κυρίως η επανάσταση του Νάσερ το 1952 υπήρξε καταλυτική στη διαμόρφωση του τοπίου της Μέσης ανατολής. Όπως επίσης και το Παλαιστινιακό ζήτημα που υπήρξε και υπάρχει ακόμα ως τραύμα στη συλλογική συνείδηση των αράβων δημιουργών και βέβαια λίγο αργότερα οι συρράξεις που ξέσπασαν στην περιοχή, λχ ο εμφύλιος πόλεμος στο Λίβανο, ο πόλεμος στο Ιράκ και πιο πρόσφατα στη Συρία. Ταυτοχρόνως, η χειραφέτηση της γυναίκας, το δικαίωμά της στη μάθηση, ακόμα και στις πιο συντηρητικές κοινωνίες, αλλά και η μαζική μετανάστευση μιας μεγάλης μερίδας νέων πεζογράφων εξαιτίας ακριβώς των πολέμων, δημιούργησαν μια νέα γενιά συγγραφέων που ‘υπηρέτησαν’ νέες ιδέες σε ό,τι αφορά την ελευθερία, την αυτεξουσιότητα, την έννοια της πατρίδας, της ξενότητας, της προσφυγιάς κλπ. Σταδιακά, η εσωστρέφεια και η υπαινικτική γραφή, αντικαταστάθηκε από μια πιο νεωτεριστική προσέγγιση, νέες ιδέες , τεχνική, γλώσσα και ύφος,. Ιδιαίτερα στην ποίηση, η ιστορία  έπαιξε ένα εξαιρετικά σημαντικό ανατρεπτικό θα έλεγα στη διαφοροποίηση της. θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι αυτή την στήριξε  και είχε άμεση και ουσιαστική επίδραση στη θεματολογία της. Και, επειδή κάθε τι που συμβαίνει σε μια χώρα έχει αντανάκλαση και στα υπόλοιπα αραβικά κράτη, το φαινόμενο διαδόθηκε και απλώθηκε παντού. κατά συνέπεια επηρέασε την πρόσληψη και την απήχησή της στη Δύση. Τα ερωτικά θέματα, που κυριαρχούσαν στο παρελθόν, αντικαθίστανται πλέον από τους υπαρξιακούς προβληματισμούς, τον πολιτικό στοχασμό, την πολιτική σκέψη. Θα έλεγα με βεβαιότητα ότι η σύγχρονη αραβική λογοτεχνία αποτελεί απτό παράδειγμα για τον καταλυτικό ρόλο της Ιστορίας στην εξέλιξη και τη διαφοροποίησης της, της προοδευτικής της αλλαγής, της μεταμόρφωσης της. Σταδιακά αλλά σταθερά, η εσωστρέφεια και η υπαινικτική γραφή, που ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της πάλαι ποτέ εξωτικής Ανατολής, αρχίζει να ξεθωριάζει και να στη θέση της να αναδύεται η κριτική σκέψη, μια πιο νεωτεριστική άποψη, τεχνική και ύφος, αλλά και θέματα, που θα έλεγα ότι αντίκεινται πια στον υπέρμετρο συντηρητισμό του παρελθόντος, κυρίως ως προς τις ιδέες που προβάλλονται, τη γλώσσα που χρησιμοποιείται και την τεχνική. Και καθώς οι πόλεμοι μαίνονται ακόμα, όλο και περισσότερο η Ιστορία παίζει και θα συνεχίζει παίζει πάντοτε  καθοριστικό ρόλο στην δραστική αυτή διαφοροποίηση. Και πώς αλλιώς αφού η ραγδαίες εξελίξεις και μεταμορφώσεις του κοινωνικού ορίζοντα, μοιραία αντανακλώνται στη τέχνη.

Με άλλα λόγια, άρχισε να διαμορφώνεται ένα νέο τοπίο, το οποίο καθόρισε νέες συντεταγμένες επιβάλλοντας νέες τάσεις στην τέχνη, και δη στη λογοτεχνία, που θεωρείται από τις πλέον δημοφιλείς και προσιτές εκφάνσεις της. Άλλος ένας σημαντικός παράγοντας στη μετεξέλιξη της Αραβικής ποίησης, που την καθιστά ακόμα πιο προσιτή στον Δυτικό αναγνώστη, είναι όταν τις τελευταίες δεκαετίες η ανάγκη διαλόγου, επικοινωνίας και γενικότερα ενός «ανοίγματος» προς τη Δύση έγινε πιο επιτακτική, παρ’ ότι ανέκαθεν υπήρξε θέμα μείζονος σημασίας στην ανθρώπινη ιστορία. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα ο σύγχρονος άνθρωπος στις αραβικές χώρες, όπως ο εκπατρισμός τους εξαιτίας των πολέμων και της αστάθειας στη περιοχή συνθέτουν πια μια πιο τολμηρή για τα παλαιά δεδομένα θεματολογία, που μέχρι πρότινος περιοριζόταν σε μεγάλο βαθμό στα ερωτικά ή ρομαντικά θέματα. Ωστόσο, η επισφράγιση της μεταμόρφωσής της έλαβε χώρα μετά τα γεγονότα της τελευταίας δεκαετίας, που μας άφησαν άναυδους και που προκλήθηκαν μετά την εξέγερση των απελπισμένων πολιτών σε πολλές αραβικές χώρες. Οι πρόσφατοι αγώνες για την επίτευξη του εκδημοκρατισμού, της ελευθερίας της έκφρασης και καλύτερων συνθηκών ζωής που δυστυχώς μαίνονται ακόμα, έφεραν τους δημιουργούς αντιμέτωπους με καθετί παλιό ή παρωχημένο, η ιστορία όχι απλώς εμπνέει αλλά συμβάλλεις την επαναπροσδιόριση της σύγχρονη Αραβικής λογοτεχνία, καθιστώντας την ισάξια εκείνης των σύγχρονων Ευρωπαίων.. Η ποίηση εμπνέεται από τα γεγονότα, εναρμονίζεται με την Ιστορία και γίνεται τώρα ορμητική, επαναστατική, ρεαλιστική,  αλληγορική, συμβολική, μειώνοντας ταυτόχρονα την έκταση του ποιήματος – παλιότερα, όσο πιο μακροσκελές ήταν το ποίημα (quassida), τόσο πιο ελκυστικό φάνταζε. Το εξωτικό και ερωτικό περίβλημα, που κυριαρχούσε στο παρελθόν σβήνει μια για πάντα. Η σύγχρονη λοιπόν αραβική ποίηση  αποτελεί  μια ‘σύντομη και πιστή αναπαράσταση’ της προοδευτικής αυτής διαφοροποίησης και της εξέλιξης κυρίως εξαιτίας της επίδραση της ιστορίας και των ιστορικών και κοινωνικών εξελίξεων τα τελευταία χρόνια. Και βέβαια να θυμίσω ότι και σε αυτή την περίπτωση οι ποιητές αντλούν από ένα ιστορικό γεγονός για να μιλήσουν για το δικό τους συναισθηματικό κόσμο, για τον τρόπο που οι ζωές τους επηρεάστηκαν από αυτό το γεγονός, ή ακόμα και για να περάσουν ένα δικό τους μήνυμα στον αναγνώστη. Έτσι μια νέα γενιά συγγραφέων εμπνεόμενη πάντα από τη Ιστορία της περιοχής δρασκελίζουν μια νέα λογοτεχνική εποχή. Ενώ τα ανοικτά τραύματα από τον πόλεμο και την προσφυγιά κυριαρχούν στο μεγαλύτερο φάσμα της σύγχρονης αραβικής λογοτεχνίας και δη της ποίησης. 

Ωστόσο, εκτός από την ποίηση, η πεζογραφία αποτελεί επίσης τεράστιο κεφάλαιο της αραβικής λογοτεχνίας, όπου καθρεφτίζονται αυτές οι ζυμώσεις αυτές. Και είναι πολλοί οι πεζογράφοι που εμπνεύστηκαν κι αποτύπωσαν την ιστορία στα γραπτά τους. Θα μπορούσα να αναφέρω πάνω από εκατό ονόματα ίσως και περισσότερα που όμως θα τα ξεχάσουμε αμέσως. Έτσι επέλεξα να αναφερθώ στον κύριο εκπρόσωπο τους τον οποίο γνωρίζουμε οι περισσότεροι. Από τους πρώτους λοιπόν και σημαντικότερους πεζογράφους, που όχι μόνο, εμπνεύστηκαν από την Ιστορία αλλά τη μεταχειρίστηκαν ως πρώτη ύλη στα γραπτά του, είναι ο Νομπελίστας συγγραφέας Ναγκίμπ Μαχφούζ... Το παράδειγμα του ακολούθησαν έπειτα πολλοί συγγραφείς, κυρίως της γενιάς που βίωσε τους πολέμους του ‘67 και του ’73 αλλά και εκείνης που όπως ανέφερα πιο πάνω έζησε την ‘Αραβική Άνοιξη’ αλλά και σήμερα με τον πόλεμο. τραγωδία στη Συρία.. Ο ΝΜ υπήρξε μελετητής της ίδιας της Ιστορίας, διερεύνησε σε βάθος τις συνέπειες των ιστορικών περιστατικών στις κοινωνίες, αλλά και στις ατομικές ζωές των ανθρώπων, ενώ χαρακτηριστικός είναι και στα δικά του γραπτά ο δεσμός της καθημερινότητας που περιγράφει με τα γεγονότα που σημάδεψαν την Αίγυπτο από τις αρχές του αιώνα έως σχεδόν τον θάνατό του... Έτσι στο έργο του οι προσωπικές περιπέτειες  συμπλέκονται εύστοχα με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες ενός κόσμου που παραπαίει μπροστά στο χάσμα των πολέμων, ή των έντονων πολιτικών και κοινωνικών ανακατατάξεων και των αλλαγών που προκύπτουν.

.. Και δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγα ότι  δεν υπάρχει ιστορική στιγμή που δεν έχει μελετήσει και δεν έχει εντάξει στις μυθοπλασίες του.  και ίσως είναι από τους πρώτους άραβες λογοτέχνες που κατανόησε σε βάθος τους τρόπους με τους οποίους τα ιστορικά γεγονότα επιδρούν και διαμορφώνουν ατομικές ζωές και συνειδήσεις, προκαλούν και ξεδιπλώνουν την πολυπλοκότητα της σύγκρουσης ανάμεσα στον άνθρωπο με το περιβάλλον του, την πολιτική και κοινωνική του αφύπνιση.            

Και είναι επίσης άξιο αναφοράς ο χαρισματικός τρόπος με τον οποίο περνά το ιστορικό φόντο στα τρέχοντα, τον συνδέει και τον ενσωματώνει στην αφήγηση του. Από τα πιο αξιομνημόνευτα ιστορικά στοιχεία στις αφηγήσεις του είναι οι λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής, που αποτελούν απαραίτητα συστατικά για να δημιουργηθεί η ατμόσφαιρα και να υπογραμμιστεί το συναισθηματικό και ιδεολογικό υπόβαθρο ενός λαού σε μια συγκεκριμένη  εποχή. Το μικρό και το καθημερινό σε σχέση με το μεγάλο ή καθοριστικό, το προσωπικό σε σχέση με το κοινωνικό, συλλογικό αποτέλεσαν κυρίαρχα στοιχεία της έμπνευσης του, ενώ η ίδια η Ιστορία υπήρξε κινητήρια δύναμη στις μυθοπλασίες του, ακόμα και σε εκείνες που θεωρούνται αμιγώς αλληγορικές και επιφανειακά ή τυπικά απουσιάζει ο ιστορικός φόντος. Ο Ν Μ υπήρξε ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής και της συμπεριφοράς του ανθρώπου απέναντι σε κρίσιμες καμπές της ιστορίας, αναπλάθοντας κι αποτυπώνοντας με θαυμαστή ενάργεια τις συναισθηματικές δοκιμασίες και τις διαψεύσεις των ηρώων του, τις βιοτικές τους ανάγκες, τους τρόπους και τις αντιδράσεις τους σε περιόδους έντονης οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής κρίσης.

Αν και όλο του το έργο αποτελεί μια συνομιλία με την Ιστορία, ακόμα και σε εκείνα που δεν το αντιλαμβάνεται αμέσως ο αναγνώστης, θα σας αναφέρω ενδεικτικά μόλις δυο παραδείγματα, ίσως τα πιο χαρακτηριστικό για το πόσο η Ιστορία εμπνέει ένα από τα σημαντικότερα και εμβληματικότερα  έργα τέχνης όχι μόνο τςη περιοχής αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα. Και αναφέρομαι κατά αρχήν στην Τριλογία του Καίρου, το πιο γνωστό και χαρακτηριστικό από τα έργα του, ακριβώς διότι μέσα από μια οικογενειακή σάγκα, τα πάθη και τις περιπέτειες ζωής των μελών της που συμπλέκει  και που το καθένα από αυτά αντιπροσωπεύει μια κάστα ανθρώπων, μια συνθήκη, μια ιδεολογία, κλπ περνά όλη η ιστορία της σύγχρονης Αιγύπτου από τις απαρχές του αιώνα ως την επανάσταση του 52 που αλλάζει άρδην /ριζικά το πολιτικό τοπίο στην Αίγυπτο. Οι επιρροή του δυτικού ιστορικού μυθιστορήματος εδώ είναι εμφανείς και μαρτυρά την ‘διαδραστική’ σχέση που παίζει γενικότερα η λογοτεχνία στον πολιτισμό του Ανθρώπου. Η ιστορία όμως περνά στις σελίδες ενός άλλου πρωτότυπο ως προς τη ιδέα που προβάλει και εξόχως γοητευτικού μυθιστορήματος, όπου επίσης η Ιστορία της Αιγύπτου διέπει όλο το έργο και μάλιστα ο συγγραφέα καταφέρνει να καλύψει την ιστορία 2500 χιλιάδων και πλέον χρόνων μέσα σε λιγότερο από 300 σελίδες. Η υπόθεση συνοψίζεται ως εξής, 100 από τις σημαντικότερες μορφές της ιστορίας της διαχρονικής Αιγύπτου από το 300 προ Χριστού ως σήμερα σχεδόν προσέρχονται ένας ένας σε μια επιβλητική αίθουσα της ουράνιας Δικαιοσύνης για να καταθέσουν και να απολογηθούν για τα πεπραγμένα τους ενώπιον ενός ιερού τριμελούς δικαστηρίου που απαρτίζεται από τρεις αρχαίες θεότητες. Έπειτα να δεχτούν την ποινή ή την επιβράβευσή τους. Είναι όλοι εκεί, από τους Φαραώ Χέοπα και Ραμσή μέχρι τον Άνουαρ ελ Σατάντ. Οι ηγετικές φυσιογνωμίες του παρελθόντος συζητούν μεταξύ τους, άλλοτε επικρίνουν με σφοδρότητα και οργή τις αποφάσεις των νεότερων και άλλοτε τους εξυμνούν. Έτσι, οι χρονικά αρχαιότεροι μέμφονται τους νεότερους για την παρακμή της χώρας επικαλούμενοι βέβαια το έρο τους, τον βίο και τη πολιτεία τους. Επαναστάτες, ποιητές και απλοί φελάχοι, που έζησαν σε διάφορες εποχές διατυπώνουν και αυτοί με τη σειρά τους τις απόψεις τους για την ηγεσία της πανάρχαιης και πολύπαθης χώρας. Θυμίζουν πολλά από τα λησμονημένα σήμερα πολιτικά και ιστορικά λάθη, τα οποία στοίχισαν κατ' επανάληψη στην Αίγυπτο την ελευθερία και την αξιοπρέπεια της. Εκτός από τους πολιτικούς, στο βήμα ανεβαίνουν και επαναστάτες, ποιητές και φελάχοι, δημόσιοι λειτουργοί, διατυπώνοντας ο καθένας τη δική του κριτική άποψη για την πανάρχαια και πολύπαθη αυτή χώρα. Μια άκρως πρωτότυπη προσέγγιση αλλά και άξιο δείγμα για το σημερινό μας θέμα. ένα μοναδικό μυθιστόρημα από τον βραβευμένο όπου η Ιστορία δεν λειτουργεί μόνο ως πηγή έμπνευσης για το συγγραφέα αλλά απαρτίζει το σκηνικό πάνω στο οποίο κτίζει ολόκληρη της ιστορία και τις αφηγήσεις των ηρώων του. 

Η Πέρσα Κουμούτση είναι πεζογράφος και μεταφράστρια αραβικής λογοτεχνίας