Με κομψότητα, χάρη και άποψη

Λαμπρινή Μάρκου, Έλλειψη, 190 x 160 x 72 x 145 εκ. 

ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΜΥΛΩΝΑ

JEAN GIRAUDOUX, Η γοητεία της αποτυχίας (μονόπρακτο), Μετάφραση – Επίλογος Ζωή Σαμαρά, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, σελ. 80

Κενά κελύφη πια οι λέξεις, σκόρπιες. Μπορεί, άραγε, την έλλειψη να (ανα)πληρώσει η επιστροφή;

Η ποιήτρια και ομότιμη καθηγήτρια της Φιλοσοφικής του Α.Π.Θ. Ζωή Σαμαρά μεταφράζει το μονόπρακτο του Jean Giraudoux L’Apollon de Bellac (Bernard Grasset, 1947) με τίτλο Η γοητεία της αποτυχίας – η τιτλική επιλογή ενδεικτική της κατανόησης του κομψού και λαγαρού συγγραφικού λόγου και της ευφυούς ερμηνείας του με παιγνιώδη δεξιοτεχνία, που αναδεικνύει τη χάρη του τότε που το έργο γράφτηκε, στην καρδιά του Δεύτερου Παγκόσμιου, και τώρα που ξαναδιαβάζεται, με τον πόλεμο να συνεχίζεται ακόμα.

Θέμα, η αποκάλυψη από τον μυστηριώδη Απόλλωνα από το Μπελλάκ του μυστικού της σχέσης των φύλων στην Αγνή, ηρωίδα που αναζητά εργασία. Ποιο είναι αυτό; Η φιλαρέσκεια «αντεστραμμένη», χαρακτηριστικό πλέον αντρικό! Η παραδοχή της ομορφιάς των αντρών από τη γυναίκα οδηγεί στην αφόπλιση των πρώτων από τις άμυνές τους και προσφέρει τη δυνατότητα επίτευξης των στόχων της δεύτερης στο πεδίο της ζωής. «Τι όμορφος που είστε!»: φράση-εύρημα που (εξ)υμνεί την ωραιότητα στο αρχαιοελληνικό της εύρος, με τη χαρά δηλαδή και την ουσία του βίου. Ο θρίαμβος του παντοδύναμου λόγου που κάμπτει αντιστάσεις της κοινωνικής ιεραρχίας και ξεκλειδώνει ψυχές με θαυμαστή αθωότητα εντός πλοκής, με διακριτικό μειδίαμα έως σπαρταριστό γέλιο εντός συγγραφής, μετάφρασης και ανάγνωσης, ιδιωτικής ή σκηνικής.

Πώς όμως εκφέρεται η φράση πειστικά; Μα με δοκιμές. Η πειθώ της, λοιπόν, δοκιμάζεται σ’ έναν πολυέλαιο! Μακριά από χυδαίες εκδηλώσεις λατρείας αντικειμένων στη σύγχρονη επιθεώρηση, η τιράντα της Αγνής αρθρώνεται, συγγραφικά και μεταφραστικά, ανάλαφρα με ρυθμική ροή επιλεγμένων λέξεων,  γλαφυρότητα εικόνων, κωμικότητα ανατροπής: η τέχνη υπερβαίνει τη φύση!

Αγνή: Τι όμορφος που είσαι, μικρέ μου πολυέλαιε! Πιο όμορφος όταν είσαι αναμμένος; Μην το λες αυτό…

Απολαυστική και η συνέντευξη της Αγνής από τον Γενικό Γραμματέα στο Γραφείο των Μεγάλων και Μικρών Εφευρετών (!). Η αντιστροφή του στερεότυπου περί ομορφιάς με την καθολική αποτελεσματικότητα καθιστά το έργο σύγχρονο παραμύθι ή, αλλιώς, προοικονομεί το θέατρο του παραλόγου. Η ανάγκη του ανθρώπου για επιβεβαίωση τον κάνει τραγικά ευάλωτο, διπλά κωμικό∙ τραγελαφικό.

Ο διάλογος υποβάλλει άναρθρες αντιδράσεις, εκφραστικές χειρονομίες∙  (ξε)σηκώνει τους ηθοποιούς γρήγορα από το τραπέζι της ανάγνωσης για να ξεδιπλώσει σκηνικά την υποκριτική του με αυθορμητισμό, κέφι και φαντασία Διασκεδαστική, κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, και η μεταφραστική πράξη με τη μετρημένη έκταση της κάθε ατάκας, τη συνειδητή αποφυγή της όποιας εκζήτησης, την επιλογή του κατάλληλου σημείου στίξης για τη χρειαζούμενη παύση. Σκοπός της, η απρόσκοπτη κορύφωση της στιχομυθίας. Η συγγραφική σύλληψη, επιπρόσθετα, υποστηρίζεται μεταφραστικά από την αντιστροφή του γένους των λέξεων –όπου αυτή κρίνεται αναγκαία−, όπως αναγράφεται στον «Επίλογο». Όλα, περίτεχνα, συμβάλλουν στην πρό(σ)κληση των ηθοποιών να «μιλήσουν» το κείμενο, ανακαλύπτοντας ξανά τον πλούτο και τη δύναμη των καθημερινών μας λέξεων. (Έχω την αίσθηση πως οι λέξεις μετακινούνται, για να ξαναβρούν την ακριβή τους θέση, που θα επιτρέψει στη γνήσια συγκίνηση να αναβλύσει πηγαία).

Σκηνοθέτης του θεάτρου μέσα στο θέατρο και πρώτος θεατής ο Κύριος από το Μπελλάκ – άραγε, θεός, άνθρωπος ή άγαλμα;

Ο γενικός γραμματέας: Δεσποινίς,  το Συμβούλιο με καλεί. Ωστόσο, θα μου δίνατε τη χαρά να ξαναέρθετε αύριο για να συνεχίσουμε αυτή την ενδιαφέρουσα συζήτηση; […] Είμαι βέβαιος ότι εσείς είστε καλλιτέχνιδα στη γραφομηχανή;

Αγνή: Δυστυχώς όχι. Μόνο πιάνο ξέρω να παίζω.

Ο γενικός γραμματέας: Τέλεια!

Πώς προκύπτει αυτός ο λόγος; Από το βλέμμα∙ λατρευτικό, όταν αντικρίζει την υπέρτατη ομορφιά, ή απαξιωτικό, όταν θωρεί την ασχήμια. Το βλέμμα∙ που μεγεθύνεται όταν συναντά το είδωλό του στα άψυχα κάτοπτρα και στα ψυχωμένα συντροφικά μάτια, που πολλαπλασιάζεται όταν προβάλλεται στα αντικείμενα-διακοσμητικές συντροφικές επιλογές, που γίνονται με τη σειρά τους λατρεμένα ή απεχθή. «Η ομορφιά αγοράζεται από την κρίση του ματιού», θυμίζει η Σαμαρά στον «Επίλογό» της πως γράφει ο Shakespeare. Διακύβευμα, η απεγνωσμένη ανάγκη του ανθρώπου να αγαπηθεί.

Γνώστης της ανθρώπινης φύσης ο Giraudoux, μετά την καταλυτική δράση της Αγνής, διαλύει τον αρραβώνα του Προέδρου με την Τερέζα, αφήνοντας την  οργή του πρώτου, όταν συνειδητοποιεί πως δεν αγαπιέται, να ξεσπάσει στον διάκοσμο, επιλεγμένο από τη δεύτερη. Η αντιπαράθεση των χαρακτήρων, εκφραστική της αδιέξοδης σχέσης τους, δημιουργεί θυμηδία. Η μετάφρασή της, με τη συναρμογή  των ευγενών προσφωνήσεων και της πομπώδους ονομασίας των αντικειμένων με απλές λέξεις, φορτισμένες από ακραίο θυμό, συμβάλλει έντεχνα στην υποβολή φόβου και ηδονής για την επικείμενη καταστροφή – όσο πιο ηχηρή η «πτώση», τόσο πιο κωμική, σταθερά όμως κομψή και χαρίεσσα, αφού τίποτα πραγματικά δεν συμβαίνει επί σκηνής (Μοναδική σκηνοθετική ευκαιρία να απογειώσει το συγγραφικό και μεταφραστικό όραμα).

Τερέζα: Μην τολμήσεις ν’ αγγίξεις τον θνήσκοντα Γαλάτη μου.

Ο πρόεδρος: Θα πάει απόψε στο χυτήριο. Με τους υπόλοιπους συνωμότες. […] Όλα στη δημοπρασία!

Και ο Κύριος από το Μπελλάκ να παρατηρεί την εξέλιξη της πλοκής που ο ίδιος πυροδότησε. Μήπως όμως η επιτυχία της Αγνής τής στερεί τη δυνατότητα πραγμάτωσης των αληθινών της αναγκών; Μήπως πρόκειται για επιτυχία-αποτυχία! Αδαείς κι εμείς, αλλά «εξαγνισμένοι» λόγω ταύτισης,  οραματιζόμαστε την ουτοπία, σταθερά ανέφικτη. Το όνειρο όμως που τολμούμε χαρίζει στη φθαρτή στιγμή μας τη φωτεινή αιωνιότητα, την Ποίηση.

Αγνή: Αυτή είναι η ζωή μου! Είναι από σκιά και συμπιεσμένη σάρκα, λίγο τραυματισμένη. Αυτή είναι η συνείδησή μου: ένα κλιμακοστάσιο.

Στη Γοητεία της αποτυχίας του Giraudoux διά της Σαμαρά, η ιαματική ομορφιά του κρουστού και στιλπνού Θεάτρου, και της Ζωής με αισθητική και στο χιούμορ, δίνει την ευκαιρία στον κόσμο να ανακτήσει τον παλμό του τολμηρά, έστω και …αποτυχαίνοντας!

Η Αλεξάνδρα Μυλωνά είναι συγγραφέας - σκηνοθέτις