30/12/18

Όσοι επέστρεψαν...

ΤΗΣ ΕΛΕΝΑΣ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

Τάσος Μαντζαβίνος, Παραίσθηση, 2017, λάδι σε ξύλο 50 x 70 εκ. 

 
ΜΑΡΣΕΛ ΝΑΤΖΑΡΗ, Χειρόγραφα 1944-1947. Από τη Θεσσαλονίκη στο Ζόντερκομάντο του Άουσβιτς,  εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 240
ΣΑΜΟΥΗΛ ΜΙΖΑΝ, Ήταν πιο πολύ το ξύπνημα του ανθρώπου. Η προσωπική μαρτυρία του ελληνοεβραίου Σαμουήλ Μιζάν από το αντάρτικο και την κατοχή, εκδόσεις Διεθνές Βήμα, σελ. 166
      
Όσοι επέστρεψαν από το Άουσβιτς αλλά και όσοι- οι ελάχιστοι- διασώθηκαν, είτε γιατί είχαν κρυφτεί, είτε γιατί είχαν ανέβει στο Βουνό, για πολλά χρόνια δεν μπορούσαν να μιλήσουν, ιδιαίτερα οι πρώτοι. Οι περισσότεροι δεν άντεχαν, άλλοι ένοιωθαν ενοχές επειδή επέζησαν, ενώ όλοι οι δικοί τους είχαν χαθεί στο Άουσβιτς,   άλλοι γιατί φοβόντουσαν ότι δεν θα τους πιστέψουν. Αυτή η σιωπή όμως, τουλάχιστον για τα ελληνικά δεδομένα, είχε ως αποτέλεσμα αντισημιτικοί κύκλοι, και όχι μόνον, να διαδίδουν ότι τάχα οι Εβραίοι της Ελλάδας και, προπαντός της Θεσσαλονίκης, πήγαν σαν τα πρόβατα επί σφαγή, ότι δεν συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση, κάποιοι μάλιστα έφταναν στο σημείο να αμφισβητούν και το ίδιο το Ολοκαύτωμα.  Η σιωπή αυτή άρχισε να σπάει σταδιακά, αρχής γενομένης από τη δεκαετία του 1990, με πιο γρήγορους ρυθμούς τελευταία, με τις δημοσιεύσεις μιας σειράς μαρτυριών επιζώντων του Άουσβιτς, που αφενός ρίχνουν άπλετο φως σε ότι συνέβη, αφετέρου καταρρίπτουν τις οποιεσδήποτε κακόβουλες και αυθαίρετες απόψεις για τους Έλληνες Εβραίους. Η σχετικά πρόσφατη στροφή της ιστοριογραφίας από την αποκλειστική χρήση των επίσημων πηγών και εγγράφων σε εκείνη των μαρτυριών, προσδίδει ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα στις μαρτυρίες των επιζώντων του Άουσβιτς αλλά και των συμμετεχόντων  στην Εθνική Αντίσταση.

Στον κύκλο αυτών των μαρτυριών, πιστεύω, ότι αποκτά βαρύνουσα σημασία η μαρτυρία του Θεσσαλονικέα Εβραίου Μαρσέλ Νατζαρή που εκδόθηκε πρόσφατα με τον γενικό τίτλο Μαρσέλ Νατζαρή Χειρόγραφα 1944-1947 – Από τη Θεσσαλονίκη στο Ζόντερκομαντο του Άουσβιτς. Ο λόγος, βρίσκεται αφενός, στον τρόπο με τον οποίο βρέθηκαν αυτά τα χειρόγραφα και αφετέρου, γιατί μας δίνουν, από πρώτο χέρι, πληροφορίες για το Ζόντερκομαντο, την θλιβερή αναγκαστική, επί ποινή θανάτου, εργασία και Ελλήνων Εβραίων σ ’ αυτό, με επίκεντρο την εξέγερση που σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε στο Άουσβιτς, στις 9 Οκτωβρίου 1944. Κατ’ αρχάς το πώς βρέθηκαν αυτά τα χειρόγραφα μοιάζει με μυθιστόρημα, αν δεν ήταν πέρα για πέρα αλήθεια. Μια μέρα του 1980 κάποιοι Πολωνοί φοιτητές  καθώς έσκαβαν στον περίγυρο χώρο του άλλοτε στρατοπέδου εξόντωσης, στο Άουσβιτς,  τα ανακάλυψαν θαμμένα και κρυμμένα σε ένα θερμός. Τα είχε κρύψει εκεί ο Μαρσέλ Νατζαρή, τον Νοέμβριο του 1944, με την ελπίδα να βρεθούν μελλοντικά και να συμβάλλουν με τις καταγεγραμμένες αποκαλύψεις τους στην απονομή δικαιοσύνης. Ένα είδος δηλαδή διαθήκης για τις επερχόμενες γενιές. Τα χειρόγραφα όμως ήταν αδύνατον να διαβαστούν το 1980, με τα τεχνικά μέσα της εποχής. Χρειάστηκε να περάσουν τριανταπέντε χρόνια για να αποκρυπτογραφηθούν τα χειρόγραφα από τον Ρώσο ιστορικό Πάβελ Πόλιαν, με την καίρια βοήθεια του ειδικού της πληροφορικής, επίσης Ρώσου, Αλεξάντερ Νικιτιάεφ. Στο μεταξύ, έχοντας την πεποίθηση ότι το χειρόγραφο του χάθηκε, ο Μαρσέλ Νατζαρή, όταν επέστρεψε από το Άουσβιτς, έγραψε το 1947, μια δεύτερη μαρτυρία, πολύ πιο αναλυτική και περιγραφική. Στην ελληνική έκδοση φιλοξενούνται και τα δύο χειρόγραφα έτσι ώστε ο σημερινός αναγνώστης να μπορέσει να έχει μια πλήρη εικόνα των όσων καταγράφει ο συγγραφέας τους. Η αγωνία του να προλάβει να τα γράψει, η τρομαχτική πεποίθηση ότι ο θάνατος τον ακολουθεί κατά πόδας και δεν θα του ξεφύγει, το βαθύτερο αίτημά του για εκδίκηση και δικαιοσύνη, δίνουν στο θαμμένο χειρόγραφο του Νατζαρή έναν σπαρακτικό τόνο αλλά και μια ανθρωπιά που συγκλονίζει. Στο χειρόγραφο του 1947 αυτή η τρομερή αγωνία δίνει την θέση της στην ψυχραιμότερη  ανακύκληση της μνήμης έτσι ώστε να αποδοθούν όλες οι λεπτομέρειες του θανάτου και της κόλασης του Άουσβιτς αλλά και της αποφασιστικής εξέγερσης των Zondercomando με πρωτεργάτες τους Έλληνες εβραίους, που στη συνέχεια εκτελούνται  τραγουδώντας τον ελληνικό Εθνικό Ύμνο.
Σε μιαν άλλη, αποσιωπημένη ή παραγνωρισμένη, σελίδα του ελληνικού εβραισμού, αναφέρεται η μαρτυρία του Σαμουήλ Μιζάν  Ήταν πιο πολύ το ξύπνημα του ανθρώπου, σ’ εκείνη της συμμετοχής των Ελλήνων Εβραίων στην Εθνική Αντίσταση. Έχει προηγηθεί βέβαια η εμβληματική μαρτυρία του Μιχαήλ Μπουρλά, Έλληνας Εβραίος κι Αριστερός που ωστόσο αφορούσε ολόκληρη την περιπετειώδη ζωή του αυτοβιογραφούμενου, συν τη συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση. Σελίδες από την ένταξη του στον ΕΛΑΣ περιλαμβάνονται και στα χειρόγραφα του Μαρσέλ Νατζαρή. Η μαρτυρία του Σαμουήλ Μιζάν όμως αναφέρεται  αποκλειστικά και μόνον στην περίοδο κατά την οποία συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση, στις γραμμές του ΕΛΑΣ, με το αγωνιστικό ψευδώνυμο, Καπετάν Ξένος. Την μαρτυρία αυτή έγραψε ο Λαρισαίος Μιζάν το 1995 και βρέθηκε στα χειρόγραφα του μετά θάνατο το 2017. Στη μαρτυρία παρακολουθούμε όλα τα στάδια της αντιστασιακής αφύπνισης, ένταξης στο ΕΑΜ και στη συνέχεια στον ΕΛΑΣ, του Σαμουήλ Μιζάν, έως την καταδίκη και φυλάκιση του στις φυλακές των Τρικκάλων, αλλά και την ερωτική του ιστορία με την επίσης μαχήτρια Δέλτα. Ο αυτοβιογραφούμενος στέκεται κυρίως στους αυστηρούς ηθικούς κώδικες που επικρατούσαν στον ΕΛΑΣ, στις σχέσεις μεταξύ των μαχητών, καθώς και στις συνθήκες της ζωής τους,  και με έκδηλη  νοσταλγική διάθεση δηλώνει: «Ήταν το αντάρτικο που μπήκε στη ζωή μας. Το αντάρτικο πήγε μπροστά τη ζωή μας. Και όταν τελείωσε, η ζωή μας πήγε πάλι πίσω…Τα 37 μου χρόνια γίνανε ξανά 17».    

Η Έλενα Χουζούρη είναι πεζογράφος

Δεν υπάρχουν σχόλια: