Οι πόλεις των Φιλικών

ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΣΑΡΑΦΗ

Κώστας Βαρώτσος, Χωρίς τίτλο, 2018, γύψος και γυαλί, ύψος 0,70 x 0,50 μ., μήκος 1,25 μ.

ΟΛΓΑ ΚΑΤΣΙΑΡΔΗ-HERING (επιμ.), Οι πόλεις των Φιλικών: Οι αστικές διαδρομές ενός επαναστατικού φαινομένου. Πρακτικά ημερίδας, Αθήνα 14 Ιανουαρίου 2015, Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2018

Οι εορτασμοί σημαντικών γεγονότων, ιδιαίτερα όσων φέρουν τον χαρακτήρα εθνικής επετείου, λειτουργούν επιβεβαιωτικά για τις αξίες που αυτά εξέφρασαν, αλλά και για όσες αξίες εκ των υστέρων ενδύθηκαν. Εξάλλου οι επέτειοι, με τη συμβολική τους σημασία, αποτελούν πεδίο πολλαπλών, διαφορετικών και ορισμένες φορές ανταγωνιστικών μεταξύ τους προσλήψεων και αναγνώσεων του παρελθόντος. Οι εθνικές επέτειοι, εκτός από την επιβεβαίωση των εθνικών αφηγήσεων, εν μέρει βασισμένων στην οντολογία της ιστορίας και εν μέρει σε ιστορικούς μύθους, προσφέρουν, επίσης, την ευκαιρία για αναστοχασμό και ανάπτυξη νέων προσεγγίσεων στην ερμηνεία του παρελθόντος. Σε αυτήν την κατεύθυνση η ιστορική επιστήμη, επιστρατεύοντας εργαλεία και αναζητήσεις της σύγχρονης ιστοριογραφίας, καλείται να μετάσχει στον δημόσιο διάλογο με αφορμή τον εορτασμό. Η επικείμενη επέτειος της διακοσιετηρίδας από την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, ενός γεγονότος που θεωρείται και πράγματι αποτελεί την πράξη γέννησης του ελληνικού κράτους, φαίνεται πως ήδη έχει επηρεάσει τις κατευθύνσεις της σύγχρονής μας ιστορικής έρευνας.

Δεν ισχύει το ίδιο, όμως, με τον εορτασμό των διακοσίων ετών από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό (1814). Το ίδιο είχε συμβεί και στον εορτασμό των εκατόν πενήντα χρόνων από την ίδρυσή της, σε αντίθεση με τον πληθωρισμό εκδόσεων και δράσεων λίγα χρόνια αργότερα για την εκατοπεντηκονταετηρίδα από την Επανάσταση -κι ας ατύχησε εκείνη στα χέρια της δικτατορίας. Ίσως αυτή η φαινομενική παράλειψη, τότε και τώρα, να είναι αποτέλεσμα της συμπερίληψης της ιστορίας της Φιλικής Εταιρείας ως τμήματος της ιστορίας της Ελληνικής Επανάστασης, μιας και είναι ο φορέας, εκείνη η συνωμοτική εταιρεία, που μερίμνησε για την επαναστατική προπαρασκευή.

Το 2014 λίγες σχετικές επιστημονικές εκδηλώσεις οργανώθηκαν· ας επισημάνουμε δύο: ένα συνέδριο στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (βλ. τα πρακτικά στο Α. Μανδυλαρά - Γ. Νικολάου (επιμ.), Η Φιλική Εταιρεία: Επαναστατική δράση και μυστικές εταιρείες στην νεότερη Ευρώπη, Ασίνη, Αθήνα 2017), και μία ημερίδα στην Αθήνα, συνδιοργάνωση του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ. Τα πρακτικά της ημερίδας κυκλοφόρησαν φέτος από τις εκδόσεις του Ιδρύματος, υπό την επιστημονική επιμέλειας της Όλγας Κατσιαρδή-Hering. Πρόκειται για μια προσπάθεια να τιμηθεί η Φιλική Εταιρεία και η οργανωτική επαναστατική της δράση· τιμή που διέρχεται από την αναστοχαστική προσέγγιση της ιστορίας της Εταιρείας. Η έμφαση δόθηκε στην κατανόηση της διαμόρφωσης και της δράσης των μελών της μέσα στα αστικά περιβάλλοντα που τα φιλοξένησαν· περιβάλλοντα ευεπίφορα στις επιδράσεις των νεωτερικών, κάποτε ριζοσπαστικών, διαφωτιστικών ιδεών, και με έντονες τις κοινωνικές και ιδεολογικές ανακατατάξεις των αρχών του 19ου αι.

Στον τόμο των πρακτικών περιλαμβάνονται δέκα μελέτες, οι οποίες εξετάζουν υπό το παραπάνω πρίσμα τη δράση της εταιρείας. Προλογικά η επιμελήτρια του τόμου εντάσσει τη Φιλική στις ιστορικές της συνάφειες: την ανάπτυξη του εταιρικού φαινομένου, την καλλιέργεια των διαφωτιστικών ιδεών, την ανάδυση της εθνικής ιδεολογίας και τα επακόλουθα πολιτικά αιτήματα. Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης αποτυπώνει στον χάρτη τα δύο φαινόμενα, τον ελληνικό Διαφωτισμό και τη Φιλική Εταιρεία, προτείνοντας έναν «υποθετικό ιστορικό άτλαντα της εθνικής αναδημιουργίας του ελληνισμού». Η Ευρυδίκη Σιφναίου εξετάζει τους παράγοντες που ευνόησαν την ίδρυση και λειτουργία της Φιλικής στην Οδησσό, καθώς επίσης προσεγγίζει το προφίλ των μελών της εταιρείας και παράλληλα εμπόρων που δραστηριοποιούνταν στην πόλη. Η Νάσια Γιακωβάκη εξετάζει την ιστορία του δρομολογίου μετατόπισης της «έδρας» της εταιρείας (Οδησσός - Κωνσταντινούπολη - Ισμαήλιο) ως ένα παράθυρο για να επαναπροσεγγίσουμε την ιστορία της Φιλικής και ιδιαίτερα στο επίπεδο της ηγεσίας της και των επιλογών της. Η Μαρία Ευθυμίου συζητά τη σημασία της Κωνσταντινούπολης για την εταιρεία μέσα από την εξέταση των δύο σχεδίων για την έναρξη της εξέγερσης, και με έμφαση στο παράτολμο και μη ρεαλιστικό Μέγα Σχέδιον για την πυρπόληση του οθωμανικού ναύσταθμου της πρωτεύουσας. Ο Δημήτρης Κοντογεώργης αναδεικνύει τη σημασία της Μολδοβλαχίας για την οργάνωση και τη δράση της Φιλικής, προσφέροντάς μας μια πλούσια χαρτογράφηση των μελών της. Η εξάπλωση της εταιρείας στις Παρίστριες Ηγεμονίες βάρυνε σημαντικά, ώστε να αποφασιστεί η έναρξη της επανάστασης από εκεί. Ο Παναγιώτης Μιχαηλάρης επεκτείνει παλαιότερους προβληματισμούς σχετικούς με τη σημασία του ελληνικού κύκλου της Πίζας στην προετοιμασία της επανάστασης και κυρίως τη σημασία μιας ιδεολογικής συνάντησης, που συνέβη εκεί, και της δράσης κομβικών προσώπων για την εξέλιξη των πραγμάτων.

Ο Δημήτρης Δημητρόπουλος μας μεταφέρει στην Ήπειρο και στα Γιάννενα, την πρωτεύουσα του Αλή πασά, αναζητώντας τους τόπους μύησης και τις διαδρομές των Ηπειρωτών Φιλικών και τελικά αναδεικνύοντας ένα παλαιό δρομολόγιο, το οποίο συνέδεε τις πόλεις της Πάτρας και των Ιωαννίνων, και επισημαίνοντας τον σημαντικό ρόλο των Ρώσων διπλωματών. Ο Διονύσης Τζάκης εξετάζει διεξοδικά, μέσα από τους γνωστούς μας καταλόγους και άλλα τεκμήρια, την ενσωμάτωση των τοπικών αρχηγεσιών της Πελοποννήσου στη Φιλική, τη δέσμευσή τους στο εταιρικό σχέδιο και εντέλει θέτει εκ νέου το ζήτημα του διπόλου παράδοσης - νεωτερικότητας. Τέλος, τον καμβά συμπληρώνουν δύο μελέτες που έρχονται να συμπληρώσουν τη μεγάλη εικόνα. Η Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη συζητά την ανάπτυξη των μυστικών εταιρειών και του ελευθεροτεκτονισμού στο νησί της Ζακύνθου και επισημαίνει τον ρόλο του ευαίσθητου στην εθνική ιδέα Διονυσίου Ρώμα. Η Μαρία Παπαθανασίου μας μεταφέρει στην Κεντρική Ευρώπη, στην πόλη της Βιέννης, συζητώντας την ανάπτυξη των μυστικών εταιρειών και συνωμοτικών πολιτικών ομάδων εντός της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας.

Ο τόμος συγκεντρώνει μελέτες στις οποίες αποτυπώνονται οι μέχρι τώρα κατακτήσεις της ελληνικής ιστοριογραφίας γύρω από τη Φιλική Εταιρεία· κατακτήσεις που μ’ έναν τρόπο οφείλουν να κοινωνηθούν σε κοινά ευρύτερα των ειδικών επιστημόνων. Διατυπώνει, ακόμη, μία σειρά ερωτημάτων και προβληματισμών για την προώθηση της ιστορικής έρευνας σχετικά με την οργάνωση, τη λειτουργία και το ρόλο της Εταιρείας, ενόψει και της διαφαινόμενης αύξησης ενδιαφέροντος ευρύτερα για τις σπουδές του ’21.

Ο Βαγγέλης Σαράφης είναι υποψήφιος διδάκτορας Ιστορίας, ΕΚΠΑ