Ένας οξυδερκής ιστορικός και ήπιος
άνθρωπος
ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΛΑΝΔΡΟΥ
Ύστερα από μια λαμπρή ακαδημαϊκή καριέρα,
ο Βασίλης Κρεμμυδάς εξέδωσε τον Ιούλιο του 2017 το τελευταίο του βιβλίο με
τίτλο Ήταν μια φορά ένας Δάσκαλος… Ένα
παραμύθι για το δάσκαλο. Στις 12 Νοεμβρίου 2017 έφυγε για πάντα από κοντά
μας. Κράτησε όμως με τη στάση του και τα έργα του αυτόν το ρόλο, του Δασκάλου,
ρόλο που τον υπηρέτησε επάξια και με συνέπεια στη Μέση και στην Ανώτατη
εκπαίδευση. Η οικονομική Ιστορία υπήρξε το πρώτιστο ερευνητικό του ενδιαφέρον. Το
μάθημα της Οικονομικής Ιστορίας εισήγαγε πρώτα στο Πανεπιστήμιο Κρήτης στο
οποίο υπήρξε ένας από τους καθηγητές πρωτεργάτες. Στη
συνέχεια στο Εθνικό και Καποδιστριακό ήταν από τους πρώτους καθηγητές της Οικονομικής Ιστορίας.
Δεν αποποιήθηκε όμως και την ιδιότητα του δασκάλου της Μέσης Εκπαίδευσης.
Έχοντας υπηρετήσει στα Εκπαιδευτήρια Ζηρίδη και στη Σχολή Μωραΐτη, συνέχισε ως
πανεπιστημιακός να συνεργάζεται με τη σχολή και το ίδρυμά της.
Είναι ο ιστορικός που συσχέτισε άμεσα τα
οικονομικά με τα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα, προσφέροντας νέες ερμηνείες
στον ελληνικό και ευρωπαϊκό 19ο αιώνα. Οι προσεγγίσεις του στηρίχθηκαν σε άμεσες πηγές, στα αρχεία,
τα οποία επισταμένως μελετούσε ακόμα και στη δύση της ζωής του. Κράτησε όμως
πάνω απ’ όλα το ρόλο του Δασκάλου ως το
τέλος της ζωής του. «Αν αγαπήσατε την Ιστορία, είναι σπουδαίο. Και αν έχω
κάποια ευθύνη γι’ αυτό, τότε πρέπει να νιώθω περήφανος!» Έτσι μιλάει στο
τελευταίο βιβλίο του το alter ego του Κρεμμυδά ο συνταξιούχος πανεπιστημιακός δάσκαλος Αχιλλέας
Βασιλείου.
«Έτσι συμπεριφερόταν πάντοτε… με
ευγένεια, με τρυφερότητα. Ήταν ένας Δάσκαλος, έτσι, με κεφαλαίο Δ. Είχε πολλές
περιπτώσεις που μαθητές και φοιτητές του του εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη τους για
όσα τους έμαθε. Πολλά χρόνια μετά. … Δεχόταν πάντοτε τους επαίνους με
ταπεινότητα και ταπεινοφροσύνη, λέγοντας και ο ίδιος ‘ευχαριστώ’ για τα όμορφα
λόγια των μαθητών του.»
Εμμέσως σκιαγραφεί τον εαυτό του.
Ευγενικός στους τρόπους, τρυφερός, ταπεινός, γλυκύτατος στη συμπεριφορά του,
αλλά χωρίς εκπτώσεις στης απόψεις του και σε ό,τι πίστευε. Κι αν έφυγε από την
πανεπιστημιακή έδρα, όταν έφτασε ο καιρός της συνταξιοδότησης, για πολλά χρόνια
μέχρι πριν από μερικούς μήνες και παρά τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε, συνέχισε
να διδάσκει το ευρύτερο κοινό μέσω των επιφυλλίδων του στην εφημερίδα Τα Νέα και τελευταία στην Αυγή. Οι επιφυλλίδες στην Αυγή με
τίτλο «Πέρασαν εβδομήντα χρόνια…», μία στο τέλος κάθε μήνα, αποτελούν μια
προσέγγιση της μεταπολεμικής ιστορίας της Ελλάδας όχι από πηγές αλλά από τα
προσωπικά του βιώματα, τα οποία εξέθετε με την οξυδέρκεια και τα επιστημονικά
εφόδια του ιστορικού.
Οι ιστορικές ενασχολήσεις του Βασίλη Κρεμμυδά
ξεκίνησαν από τη ναυτιλία και το εμπόριο τον 18ο και 19ο
αιώνα, αλλά επικεντρώθηκαν στην επανάσταση του 1821 και στην εξέλιξη του
ελληνικού κράτους από την ανεξαρτησία του και μετά. Ήξερε πολύ καλά πως τα
μεγάλα γεγονότα της ιστορίας προετοιμάζονται από καιρό, έχουν άλλα γεγονότα ως
προγόνους και αφήνουν άλλα ως απογόνους. Η Ιστορία μέσα από την κοινωνία των
ανθρώπων ως ζωντανός οργανισμός με παρόν και μέλλον. «Στην Ιστορία ξέρουμε ότι
τίποτε δεν αρχίζει ούτε τελειώνει ξαφνικά. Τα γεγονότα έχουν προμηνύματα και
αφήνουν ουρά∙ άλλοτε μακριά, μακροχρόνια δηλαδή, και άλλοτε μικρότερη.»[1]
Η επανάσταση του 1821 αποτέλεσε κεντρικό θέμα της έρευνάς του. Η εισαγωγή του
στην σύγχρονη έκδοση της Ιστορίας της
Ελληνικής Επαναστάσεως του Σπ. Τρικούπη[2]
υπήρξε υποδειγματική για τις νέες προσεγγίσεις του κορυφαίου αυτού γεγονότος
της ιστορίας μας, επειδή κυρίως το προσεγγίζει υπό νέες οπτικές και δίνει
καινούργιες ερμηνείες. Είδε την Επανάσταση του ‘21 ως ευρωπαϊκό γεγονός, και
όχι απομονωμένο από όσα συνέβαιναν στον υπόλοιπο κόσμο. Και τούτο διότι οι
ερευνητικές του αναζητήσεις τον οδηγούσαν στη «βάση της κοινωνίας, όπου
παράγεται η Ιστορία». Έτσι τα επιμέρους γεγονότα μπορούσε να τα αναγάγει σε
γενικότερα και τους μικρούς τόπους να τους εντάσσει σε ευρύτερα σύνολα με τις
ιδιαιτερότητές τους.
Αυτή η μεθοδολογία εντοπίζεται σε όλες
τις ιστοριογραφικές μελέτες του. Οι μελέτες του για την Επανάσταση τον έφεραν
και στη Σάμο το 2010, στο συνέδριο που οργανώθηκε από τα Γενικά Αρχεία του
Κράτους νομού Σάμου με θέμα «1821, Σάμος και επανάσταση: ιστοριογραφικές
προσεγγίσεις». Με τη Σάμο δεν είχε ασχοληθεί στο παρελθόν, ούτε με την
ιδιαιτερότητα της σαμιακής επανάστασης, το τοπικό πολίτευμά της που ίσχυσε
μέχρι το τέλος της το 1834, ούτε και με την εντυπωσιακή διάρκειά της. Εκείνο το
συνέδριο έκλεισε με τη δική του εισήγηση υπό τον τίτλο «Η επανάσταση του 1821:
Οικονομία, κοινωνία, πολιτική»[3].
Ακολούθησε γόνιμος, αλλά και έντονος διάλογος, στον οποίο ο Βασίλης Κρεμμυδάς
συμμετείχε με θαυμαστή ηρεμία και νηφαλιότητα, ως επιστήμονας που κατέχει το
αντικείμενό του σε βάθος. Στο συνέδριο εκείνο γνώρισε νέους ανθρώπους,
εντυπωσιάστηκε από το περιβάλλον και δημιούργησε σχέσεις φιλικές. Έκτοτε
ταξίδεψε άλλες δυο φορές στο νησί. Τη μία προσκεκλημένος από τη Σχολή Θετικών
Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου στο Καρλόβασι για μια διάλεξη σχετικά με τη
σύγχρονη Ιστορία και τη μεταπολεμική Ελλάδα και την άλλη στο συνέδριο που
οργανώθηκε πάλι από τα ΓΑΚ Σάμου, το 2012, για τα 100 χρόνια από την ένωση της
Σάμου με την Ελλάδα υπό τον τίτλο «Από την αυτονομία στο εθνικό κράτος. Η
ενσωμάτωση της Σάμου στην Ελλάδα». Σε αυτό είχε την εναρκτήρια εισήγηση με θέμα
«Από το μερικό στο ‘όλον΄ και από το τοπικό στο εθνικό. Μια ιστορική αναδρομή».[4]
Με τη λιτή αναδρομή του εξέτασε πολύ σύντομα με ποιους τρόπους το ελληνικό
κράτος (το όλον) ενσωμάτωσε τις τοπικές διοικήσεις και πως διεκδίκησε τις
περιοχές που δεν είχε απορροφήσει, αλλά και πώς οι τοπικές εξουσίες επιδίωξαν
την συμμετοχή τους στη μία κεντρική και εθνική. Ανέλυσε με ακρίβεια αυτό που
επιγραμματικά είχε διατυπώσει στον τίτλο της εισήγησής του: από το τοπικό στο
εθνικό.
Κατά τις ημέρες του συνεδρίου μοιράστηκε
μαζί μας απόψεις και ιδέες για την ιστορία, την κοινωνία, την οικονομία, την
οικονομική κρίση, τις αιτίες που προκαλούν τα γεγονότα, τις εκάστοτε επιλογές
των ανθρώπων, τις λύσεις στα αδιέξοδα, την ερμηνεία όλων αυτών υπό το πρίσμα
της ιστορικής ανάλυσης, η οποία μπορεί να φωτίσει το παρόν και να δώσει πιο
ασφαλείς σχεδιασμούς για το μέλλον. Τις απόψεις του εξέφραζε τακτικά στις
επιφυλλίδες των εφημερίδων με τις οποίες συνεργαζόταν. Μερικές από αυτές τις
περιέλαβε σε βιβλία: Επιφυλλίδες[5]και Κρίση[6].
Ήταν ιδιαίτερα προσηνής, ευγενικός και
γλυκύτατος άνθρωπος ακόμα και αν διαφωνούσε με κάποιους. Έκτοτε δεν σταμάτησε η
επικοινωνία με τους νέους φίλους του στη Σάμο, η ανταλλαγή απόψεων καιη
ενημέρωση εκ μέρους του όλων των εκδοτικών του δραστηριοτήτων, που δεν ήταν και
λίγες. Τα κείμενά του έγιναν τα τελευταία χρόνια πιο απλά, πιο συνοπτικά και
περισσότερο στοχαστικά.
Τα δυο τελευταία του βιβλία, Πέρασαν εβδομήντα χρόνια…και Ήταν μια φορά ένας δάσκαλος…,
κυκλοφόρησαν το 2017. Το πρώτο περιλαμβάνει τις επιφυλλίδες που δημοσίευε την
τελευταία Κυριακή κάθε μήνα στην εφημερίδα Αυγή.
Βιωματικές εμπειρίες ενός ιστορικού αλλά εμποτισμένες με την οξυδέρκειά
του, την επιστημοσύνη και τη δυνατότητα ανάλυσης που του παρέχει η πολυχρόνια
ενασχόλησή του με την Ιστορία. Μέσα από την αυτοβιογραφική του αφήγηση
φωτίζονται διάφορες όψεις της μεταπολεμικής Ελλάδας, σχεδόν μέχρι το τέλος του
20ού αιώνα. Το δεύτερο και τελευταίο βιβλίο του εξιστορεί με την απλότητα του
παραμυθιού τα χαρακτηριστικά του δασκάλου της οποιασδήποτε βαθμίδας, πιο πολύ
όμως της ανώτατης, και την εκπαιδευτική διαδικασία που στηρίζεται στην αγάπη
του διδάσκοντος προς τους διδασκόμενους και την δική τους αναγνώριση και
αποδοχή. Το Η ελληνική επανάσταση του
1821, μια συνοπτική ανάλυση του μεγάλου ιστορικού γεγονότος, που
κυκλοφόρησε το 2016, αποτελεί το απόσταγμα των ερευνών του για την ελληνική
επανάσταση ως ευρωπαϊκού γεγονότος και για την ιδεολογία από την οποία
διαπνεόταν.
Η σκέψη και η ανάλυση του Βασίλη Κρεμμυδά,
νομίζω, ανοίγει δρόμους σε νέους ιστορικούς, ενώ τα επιστημονικά του
επιχειρήματα και οι απόψεις του παρά την πολεμική που δέχτηκε, παραμένουν σταθερά,
γιατί στηρίζονται σε ντοκουμέντα και εμπεριέχουν καθαρότητα και ειλικρίνεια. Ο
Κρεμμυδάς δεν ήταν μόνον ιστορικός της οικονομικής ιστορίας αλλά εξέτασε και
την ιδεολογία και τις νοοτροπίες των ιστορικών υποκειμένων που επηρεάζονται από
την οικονομία και πολλούς άλλους παράγοντες. Ήταν ο ιστορικός που αναφέρθηκε
στην ιδεολογία της επανάστασης, που εξήγησε ποια σημασία είχε η ναυτιλιακή κρίση
προεπαναστατικά και πώς προκλήθηκε, ποιαν επίδραση άσκησε ο Διαφωτισμός, ποια
ήταν η εξέλιξη της Μεγάλης Ιδέας, ποιαν επίδραση είχε στην ελληνική κοινωνία
μετά την Κατοχή και τον Εμφύλιο η άναρχη συγκέντρωση κατοίκων στις πόλεις και
πόσο αλλοίωσε το κοινωνικό σώμα αλλά και την εξέλιξη των πόλεων η επινόηση της
αντιπαροχής, ποια εξέλιξη είχε η «γενιά του φόβου» μετά τον Εμφύλιο και άλλα
πολλά. Οι απόψεις του Βασίλη Κρεμμυδά έχουν τη δύναμη να γονιμοποιήσουν τη
σκέψη ακόμα και εκείνων που διαφωνούσαν μαζί του. Και όταν ο λόγος του γινόταν
οξύς, είχε την τέχνη να διατυπώνει με ευγένεια και ηπιότητα τα επιχειρήματά του
και πάντα με γερές αποδείξεις.
[1]
Β. Κρεμμυδάς, Η Ελληνική Επανάσταση του
1821, Αθήνα (Gutenberg)
2016
[2]
Βασίλης Κρεμμυδάς, Από το Σπυρίδωνα
Τρικούπη στο Σήμερα. Το Εικοσιένα στις νέες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις, Αθήνα
(Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων) 2007
[3]ΓΑΚ
Σάμου 1821, Σάμος και επανάσταση.
Ιστορικές προσεγγίσεις. Πρακτικά συνεδρίου Σάμος, 28-29 Μαΐου 2010, Αθήνα
2011 σ. 493-499
[4]
ΓΑΚ Σάμου, Από την αυτονομία στο εθνικό
κράτος Η ενσωμάτωση της Σάμου στην Ελλάδα, Πρακτικά συνεδρίου, Σάμος 2-4
Νοεμβρίου 2012, Αθήνα 2014, σ. 19-23
[5]
Β. Κρεμμυδάς, Επιφυλλίδες, Αθήνα (Gutenbrg) 2013
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου