«Οικονομική» βιογραφία

ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΛΙΝΑΡΔΑΚΗ 

Από την έκθεση του Δημήτρη Αντωνίτση με τίτλο Στρατηγικές Αιώρησης που πραγματοποιήθηκε στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΚΡΙΔΗΣ, Κυριάκος Βαρβαρέσος: Η βιογραφία ως οικονομική ιστορία, έκδοση Τραπέζης της Ελλάδος, σελ. 601 

Δεν είναι πάντα εύκολο για έναν επιμελητή να έχει αγαστή συνεργασία με τον συγγραφέα ενός επιστημονικού βιβλίου. Δεν είναι πολλοί οι επιστήμονες που θα δεχθούν αναντίρρητα τις παρατηρήσεις του κι ας έχουν στόχο να βελτιώσουν το κείμενο, αποσαφηνίζοντας σημεία με χαλαρές διατυπώσεις και επαληθεύοντας τα πραγματολογικά στοιχεία. Η κατάσταση αναμένεται ακόμη πιο δυσχερής, όταν ο συγγραφέας φέρει ένα βαρυσήμαντο επώνυμο σαν αυτό του Ανδρέα Κακριδή, ο οποίος προέρχεται από μια οικογένεια που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη γλώσσα και τα γράμματα. Να όμως που μερικές φορές οι οιωνοί διαψεύδονται και τα κείμενα είναι αναπάντεχα καλογραμμένα και με σαφή νοήματα, προϊόντα μιας διεισδυτικής αντίληψης του τι σημαίνει «λέω μια ιστορία», ο δε συγγραφέας είναι πολύ συνεργάσιμος και ανοικτός στη συζήτηση.

Στην περίπτωση βέβαια του ανά χείρας βιβλίου, στο οποίο βιογραφείται ο Κυριάκος Βαρβαρέσος (1884-1957) και του οποίου ανέλαβα την επιμέλεια μαζί με την ιστορικό Αντιγόνη Βασιλοπούλου, αυτό που προσφέρεται στον αναγνώστη δεν είναι απλώς η αφήγηση μιας ιστορίας. Ο Κακριδής είναι οικονομικός ιστορικός, επομένως η ματιά του δεν είναι εκείνη του απλού συγγραφέα που επιθυμεί να επινοήσει μια αφήγηση: τον ενδιαφέρει το ευρύτερο πλαίσιο και όχι μόνο το προφανές, εκείνο δηλαδή που μπορεί να ανασυντεθεί π.χ. μέσα από την αποδελτίωση άρθρων σε εφημερίδες της εποχής, αλλά όπως μαρτυρείται μέσα από τα οικονομικά στοιχεία. Αυτά είναι αδιάψευστοι μάρτυρες των τεκταινομένων και αποκαλύπτουν αλήθειες που μπορεί να μένουν κρυφές από επιλογή στη ρητορική στην οποία επιδίδονται οι πολιτικοί φορείς κάθε εποχής, μια ρητορική που δεσπόζει στα άρθρα στον Τύπο, τις ομιλίες τους κ.λπ. Γι’ αυτό ακριβώς η ιστορία που αφηγείται ο Κακριδής, με τον τρόπο που την αφηγείται, προσφέρει ένα βαθύτερο είδος ανάλυσης και την ψύχραιμη ερμηνεία των πράξεων και των επιλογών του πρωταγωνιστή του, μέσα σε μια από τις δυσκολότερες περιόδους του ελληνικού κράτους.

Θα ήθελα να τονίσω τη λέξη «ψύχραιμη». Η μεγάλη παγίδα για κάποιον που καλείται να γράψει μια βιογραφία είναι το πώς θα παρουσιάσει τον βιογραφούμενο στο σωστό μέτρο. Πώς να μην παράγει μια «αγιογραφία». Η ιχνηλάτηση της ζωής ενός ανθρώπου μέσα από σωζόμενα έγγραφα και κάθε είδους τεκμήρια αναπόφευκτα δημιουργεί συμπάθεια προς αυτόν. Η συγκίνηση της εύρεσης ενός νέου στοιχείου που ανατρέπει την πρότερη θεωρία και η νέα, συνήθως βαθύτερη, κατανόηση που αυτό επιτρέπει, συνηγορούν σε μια θετική κατά κύριο λόγο ανάγνωση του βιογραφούμενου χαρακτήρα. Και είναι θαυμασμού και απορίας άξιον πώς ο Ανδρέας Κακριδής διαθέτει τις αντιστάσεις που του επέτρεψαν να μην ενδώσει σε τέτοιου είδους τάσεις. Μολονότι είναι φανερό ότι συμπάθησε τον χαρακτήρα που βιογράφησε, δεν υπέπεσε στο μεροληπτικό σφάλμα της συγγραφής μιας «δοξογραφίας». Το αποτέλεσμα είναι μια βιογραφία σε ανθρώπινους όρους, που ορισμένες (οπωσδήποτε λίγες) φορές φλερτάρει με την ψυχογραφία, αλλά δεν ολισθαίνει ποτέ σε αυτήν και παραδίδεται στον αναγνώστη με στοιχεία όχι απλώς αληθοφανή, αλλά αληθινά.

Την ίδια στιγμή, η βιογραφία γίνεται το σημείο εκκίνησης για την ερμηνεία του ευρύτερου κοινωνικο-οικονομικού πλαισίου. Τι σήμαινε π.χ. η κρίση του 1929 για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης; Πώς τη βίωναν; Ποια τα αποτελέσματά της σε βραχυχρόνιο, αλλά και μακροχρόνιο ορίζοντα; Τι ακριβώς συνέβη το 1943, τότε που εκδηλώθηκε μεγάλης έκτασης κίνημα στον στρατό για τον έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων; Τέτοιου είδους ερωτήσεις μπαίνουν στο μικροσκόπιο και οι απαντήσεις πηγάζουν με χαρακτηριστική ευκολία.

Το περίφημο πείραμα Βαρβαρέσου, που εφαρμόστηκε τον Ιούνιο του 1945, όμως απέτυχε, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί έλλειψη προϊόντων στα ράφια των παντοπωλείων την εποχή εκείνη και να ανθίσει η μαύρη αγορά, αναλύεται διεξοδικά στο βιβλίο – για να αναφερθεί ένα παράδειγμα. Πιο συγκεκριμένα, καταγράφονται η κατάσταση πριν το πείραμα, το σκεπτικό του Βαρβαρέσου, τα μέτρα που ελήφθησαν στο πλαίσιό του (αύξηση μισθών, μείωση τιμών και έλεγχός τους, δημοσιονομική εξυγίανση και φορολογική πολιτική), τα αίτια, αλλά και οι συνέπειες της αποτυχίας. Συζητείται ακόμη και η αντίστροφη πολιτική που υιοθετήθηκε μετά το πείραμα (αύξηση εμπορικών πιστώσεων, διευκόλυνση ιδιωτικών εισαγωγών, μετατρεψιμότητα της δραχμής), καθώς και οι συναφείς επιπτώσεις (εκτόξευση του πληθωρισμού), δίνοντας πλήρη εικόνα της κατάστασης. Ενδεικτικός του ύφους του βιβλίου είναι ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας επιλέγει να κλείσει το συναφές κεφάλαιο: «Δύο εβδομάδες αργότερα ο Βαρβαρέσος αναχώρησε για την Αγγλία, όπου τον περίμενε η οικογένειά του. Ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της ζωής του είχε κλείσει – με τον πλέον επώδυνο τρόπο [ΣΣ: αναφέρεται στην παραίτησή του από τη θέση του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος]».

Τρία χρόνια έρευνας, αναδιφήσεων σε βρετανικά, αμερικανικά και γερμανικά  αρχεία, συναντήσεων με τον εγγονό του Βαρβαρέσου στην Αμερική, ενδελεχούς έρευνας στα οικεία τεκμήρια (στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας, το Αρχείο Βενιζέλου, το Διπλωματικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών κ.α.) και στις 8.500 σελίδες του υπηρεσιακού αρχείου του Βαρβαρέσου, που φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος, έθεσαν τις βάσεις για τη συγγραφή του βιβλίου. Το γεγονός ότι ο Ανδρέας Κακριδής μιλά τρεις ξένες γλώσσες ήταν σημαντικό βοήθημα. Ακόμη σημαντικότερο βοήθημα όμως, αν μπορεί κάποιος να το χαρακτηρίσει ως τέτοιο, ήταν η σφαιρική του αντίληψη των πραγμάτων.

Το αποτέλεσμα είναι ένα βιβλίο που μπορεί να διαβαστεί από οποιονδήποτε και που φωτίζει όχι μόνο έναν άνθρωπο, αλλά μια ολόκληρη εποχή τεσσάρων δεκαετιών (1920-1950), στην οποία περιλαμβάνονται η κατάρρευση της οικονομικής ορθοδοξίας και η αναδίπλωση του φιλελευθερισμού, στο μεταίχμιο μεταξύ του προπολεμικού και του μεταπολεμικού κόσμου. Μέσα από τα γεγονότα που εξιστορούνται, αναδεικνύεται η δυνατότητα μιας βιογραφίας ή, έστω, της οικονομικής ιστορίας να «συνομιλήσει» με το παρόν, εκβαθύνοντας κρίσιμα διλήμματα και ζητήματα οικονομικής πολιτικής, όπως: κράτος ή αγορά, ή πώς μπορεί να εξασφαλιστεί δικαιοσύνη στη διανομή των αγαθών; Στον βαθμό που σήμερα εξακολουθούν να μας απασχολούν αυτά τα θέματα, η βιογραφία Βαρβαρέσου μοιάζει με ένα ιδιαίτερα χρήσιμο ερμηνευτικό εργαλείο των σύγχρονων γεγονότων.

Από την πλευρά της επιμέλειας, ήταν πραγματική ευχαρίστηση, αν όχι τιμή, η συνεργασία με τον Ανδρέα Κακριδή. Από την πλευρά της ανάγνωσης, ακόμη μεγαλύτερη.

Η Χριστίνα Λιναρδάκη είναι φιλόλογος και μεταφράστρια