Σίγκμουντ Φρόυντ

Ένας στοχαστής με πάθος

George Condo, Χάρτινα Πρόσωπα, 1997, ακρυλικό, λάδι και χαρτί σε καμβά, 243,84 x 406,4 εκ. 

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

ÉLISABETH ROUDINESCO, Ο Σίγκμουντ Φρόυντ στην εποχή του και τη δική μας, Μετάφραση Μήνα Πατεράκη-Γαρέφη Εκδόσεις Πατάκη, σελ. 632 

Η Élisabeth Roudinescο ιστορικός, διευθύντρια ερευνών στο Paris VII και ψυχαναλύτρια, στη βιογραφία του Φρόυντ, που θεωρείται η πιο εξαντλητική, κάνει σε βάθος σύνδεση του έργου του με την ζωή του, φωτίζοντας εκ νέου την ψυχανάλυση. Πεδίο ανάμεσα σε «αρχαιολογία, ιατρική, λογοτεχνία, ανθρωπολογία, ψυχολογία», αδύνατον να οριστεί μεταξύ «ορθολογικής γνώσης, άγριας σκέψης, ιατρικής της ψυχής, τεχνικής της εξομολόγησης και θεραπευτικής πρακτικής». 

Και, το σημαντικότερο, ξεκινά από την αυτοανάλυση του δημιουργού της. Μας ξαναγυρνά η συγγραφέας σε αυτό που είναι το πολυτιμότερο δώρο της ψυχαναλυτικής πράξης, στο χειραφετητικό της πρόταγμα και στην μέθοδό της που τείνει να ξεχνιέται: την ανάλυση του ασυνειδήτου του ίδιου του ψυχαναλυτή. 

Σε ένα δεύτερο επίπεδο η Roudinesco προσεγγίζει τις αντιφατικές πλευρές της, προσωπικότητας και του έργου του με διαλεκτικό τρόπο. Η απόσταση ανάμεσα στην θεωρία και την πράξη θεωρούνται αναπόσπαστο στοιχείο της αμφισημίας που χαρακτηρίζει τη σχέση συνειδητού-ασυνειδήτου. Οι συγκρούσεις με μαθητές και συναδέλφους είναι αναπόφευκτες στον τομέα των ιδεών του 20ού αιώνα. Ακόμη και το γεγονός ότι ο Φρόυντ αναλάμβανε δύσκολες, μη αναλύσιμες περιπτώσεις, κάτι που ήρθε στο φως με το άνοιγμα κάποιων αρχείων πρόσφατα, δείχνει να εντάσσεται στην ιδιαίτερη συνθήκη εκείνου που επινόησε την ψυχανάλυση.

Σε ένα τρίτο επίπεδο, που διαπερνά τα άλλα δύο, υπάρχει μία διαρκής ταλάντευση ανάμεσα σε δύο καίριες πλευρές της σκέψης του, τον Διαφωτισμό και την Ρομαντική παράδοση. Ο Φρόυντ επιχειρεί να τοποθετήσει την ψυχανάλυση στο πλαίσιο της εποχής, χρησιμοποιώντας βασικές έννοιες της φυσικής -μία από τις πρώτες κλινικές και θεωρητικές ανακοινώσεις το 1909 στην Αμερική έγινε ενώπιον των φυσικών Αλμπερτ Μάικελσον και Ερνεστ Ράδερφορντ- ενώ ταυτόχρονα τείνει προς το «δαιμονικό» και το ανοίκειο στοιχείο, απότοκο της γερμανικής ρομαντικής παράδοσης και ειδικότερα της Naturphilosophie που έβλεπε τη φύση και τον άνθρωπο ως όλο στα πλαίσια μιας αντίληψης ενεργειακού συνεχούς.

Το πρώτο μέρος, συναρπαστικό σαν μυθιστόρημα, ομοιάζει με το ύφος του Φρόυντ, που περιέγραφε με μοναδικό ταλέντο τις ιστορίες των ασθενών του. Άφησε 20 τόμους, 300 άρθρα, 20.000 επιστολές, σημειώσεις, κείμενα, σημειωματάρια.

 Οι επιστολές του, εκ των οποίων 1500 στην γυναίκα του Μάρτα, αποτελούν σημαντική πηγή γνώσης για τη ζωή και το έργο του. Η επιστολογραφία, κατά την βιογράφο, αποτελεί πράξη μετουσίωσης των ορμών στη γραφή. Αινιγματικό για τον «αποκωδικοποιητή των αινιγμάτων» το γεγονός ότι η σεξουαλική του ζωή διήρκεσε μόνο εννέα χρόνια.Στη συνέχεια, μεγάλο μέρος της σεξουαλικότητας εκφραζόταν στα όνειρα και στις επιστολές. Το ταξίδι του στο ασυνείδητο παρουσιάζεται ως αντίστοιχο με αυτό του Δάντη. Και από την ανάλυση των δικών του ονείρων και εκείνη των ασθενών του προέκυψε ένα από τα πιο σημαντικά έργα του 20ού αιώνα, Η ερμηνεία των ονείρων - Die Traumbedeutung. Εκατόν εξήντα όνειρα βγαλμένα από την ρομαντική παράδοση, το 1900, σταθμός στην αυγή του αιώνα, αποτελούν μία «οριστική, οικουμενική επιτομή για την επιστήμη του ονείρου». 

Η οικογενειακή προέλευση και οι φαντασιώσεις καθορίζουν εν πολλοίς το έργο του. Γεννιέται 6 Μαΐου του 1856, πρώτο παιδί του τρίτου γάμου του πατέρα του Γιάκομπ Φρόυντ, Εβραίου από την Γαλικία, με την Αμάλια Νάτανσον. Από τον πρώτο γάμο υπάρχουν δύο αδέλφια ο Εμάνουελ και ο Φίλιπ. Ο πρώτος έπαιξε πατρικό ρόλο στη ζωή του. Απέκτησε το πρώτο του παιδί ένα χρόνο πριν γεννηθεί ο Σίγκμουντ. 

Μεγαλωμένος στο «ενδογαμικό» πλαίσιο της κεντρικής Ευρώπης του 19ου αιώνα, με γάμους μεταξύ μελών ίδιας οικογένειας, ετεροθαλή αδέλφια και πολύ νεαρή μητέρα προς την οποία ένοιωθε έντονο ερωτισμό, ο Φρόυντ εξερεύνησε πρώτα απ’ όλα ο ίδιος το πλαίσιο των αιμομικτικών φαντασιώσεων που αναπτύσσει στο έργο του. Πίστευε για καιρό ότι η μητέρα του είχε σύζυγο τον ετεροθαλή αδελφό του Φίλιπ και ότι ο πατέρας του ήταν παππούς του. Ως τέκνο πολυμελούς οικογένειας, απέκτησε έξι παιδιά και μια ιδιαίτερη σχέση με τη Μίννα, αδελφή της γυναίκας του, που τον συνόδευε στα ταξίδια του και στις πνευματικές αναζητήσεις. Σχέση η οποία συζητήθηκε πολύ. 

Σημαντική και η αντιπαράθεσή του -με τον γάμο από έρωτα- στο κλίμα των γάμων με συνοικέσια που κυριαρχούσε στην πατρική οικογένεια. Ο Φρόυντ, αν και πεφωτισμένος συντηρητικός, κατά την Roudinesco, υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της απελευθέρωσης της σεξουαλικότητας και της αυτονομίας της γυναίκας, κάτι που φαίνεται από την αποδοχή της ομοφυλοφιλίας της κόρης του Άννας και την αλληλογραφία του με πολλές γυναίκες που θαύμαζε.

Το δεύτερο μέρος ξεκινά με την σχέση του με τον Προυστ και τελειώνει μ’ εκείνη με τον Τόμας Μαν, αναδεικνύοντας ότι «ήταν προπαντός γιατρός της ψυχής, ανθρωπιστής των λέξεων, του ονείρου και των μυθολογιών, κλινικός της μοναχικής οδύνης». Περιγράφει την σχέση του με τους συνεργάτες και μαθητές του, τα ταξίδια του, κάποιες θεμελιώδεις ψυχαναλύσεις, του Ερνστ Λάντσερ , 1907 -Ο άνθρωπος με τα ποντίκια- και του Σεργκέι Πάνκεζεφ,1914 –Ο άνθρωπος με τους λύκους- όπως και κάποια από τα σημαντικότερα έργα του.

Το 1902 δημιουργείται, από τους Στέκελ, Αντλερ, Ράιτερ, Καχάνε, η Ψυχολογική Εταιρεία της Τετάρτης. Επί σειρά ετών συναντιόντoυσαν στην κατοικία του Φρόυντ, πίνοντας, καπνίζοντας και συζητώντας. Στον κύκλο των «μυημένων», τον οποίο «καμία γυναίκα δεν ερχόταν να ταράξει», προστέθηκαν σταδιακά οι Οττο Ρανκ, Σαντόρ Φερέντσι, Καρλ Γιουνγκ. Μαθητές και αποστάτες. 

«Στις αρχές του 20ού αιώνα η ιστορία της ψυχανάλυσης ήταν απλώς η ιστορία μιας ανασυγκροτημένης μορφής της οικογένειας». Αναλύσεις μεταξύ φίλων και συνεργατών αλλά και μελών της ίδιας οικογένειας.

Αυτό το κλίμα προσπάθησαν να διευθετήσουν οι κανόνες των εταιρειών από το 1918. Ο Φρόυντ παραμένει «εκτός πλαισίου»: Δεν υπόκειται σε ανάλυση -αυτοαναλύεται μέσα από την μεταβίβαση και την αλληλογραφία του με τον Βίλχελμ Φλις- αναλύει την κόρη του κι εκείνη τον ανιψιό της, καπνίζει. Κάνει όμως πρωτότυπες και κατά περίπτωση παρεμβάσεις, «συνοψίζοντας μυθιστορήματα, διαβάζοντας ποιήματα, ανακαλώντας μύθους, ευφυολογήματα-witz, αφηγούμενος σεξουαλικές επιθυμίες θαμμένες βαθιά».

Τα ταξίδια του στην Ρώμη, στην Αθήνα αλλά και στην Αμερική, με τους Φερέντσι και Γιουνγκ, παρουσιάζονται ως πηγή έμπνευσης και διοχέτευσης της ορμικότητάς του. Όσον αφορά το έργο του, η περίοδος έως το 1920 είναι κομβική. Μετά την εισαγωγή της έννοιας «Οιδιπόδειο σύμπλεγμα» το 1910, με βάση τον τραγικό Οιδίποδα και τον μελαγχολικό Άμλετ, περνά στην προσέγγισή του για τον Ναρκισσισμό. Αναπτύσσει την έννοια της μεταψυχολογίας, αποσπώντας την ψυχανάλυση από την ψυχολογία με πέντε βασικά έργα μεταξύ 1915-17: Ενορμήσεις και πεπρωμένο των ενορμήσεων, Η απώθηση, Το ασυνείδητο, Μεταψυχολογικό συμπλήρωμα της θεωρίας του ονείρου, Πένθος και μελαγχολία.

 Το τρίτο μέρος βυθίζεται στην προσωπική ζωή του Φρόυντ, στην ψυχαναλυτική μέθοδο, στα πάθη του, στη σχέση του με τις γυναίκες. Η προσχώρησή του στον «Σκοτεινό Διαφωτισμό» συνδέεται με την διαπραγμάτευση του ζητήματος που τον απασχολεί από το 1920, τη σύγκρουση των στοιχειακών δυνάμεων του Έρωτα και του Θανάτου στον ψυχισμό. Σύγκρουση που διέτρεχε και το σώμα του με ποικίλες εκδηλώσεις. 

Το νεωτερικό υποκείμενο, που το καθόριζε ερήμην του το ασυνείδητο, είχε κατά τον Φρόυντ τη δυνατότητα να αποκτήσει την ελευθερία τιθασεύοντας τις ορμές του, ενώ από την άλλη πλευρά δυναμίτιζε τα ιδεώδη της προόδου επικαλούμενος την Θύελλα και ορμή του Γκαίτε, τον Τορκουάτο Τάσο, τον Σοπενχάουερ. Το έργο του Πέραν της αρχής της ηδονής αποτελεί στροφή στον δυισμό που φτάνει μέχρι τα ανθρώπινα βλαστικά κύτταρα. «Πέραν» του εαυτού, του θανάτου και του έρωτα: η υπαρξιακή πλευρά της ψυχανάλυσης. Υποστήριζε «ότι κάθε απώλεια δίνει την ευκαιρία στον άνθρωπο να υπερβεί τον εαυτό του και άρα να αποκτήσει πρόσβαση σε ένα είδος αθανασίας - εκείνο των ενορμήσεων ζωής». Αναπτύσσει την τεχνική του ντιβανιού, δεχόμενος συνολικά εκατόν εξήντα ασθενείς, όπως και τη σχέση του με τα παιδιά του και τα σκυλιά του και από το 1920 γίνεται πλέον και αναλυτής των αναλυτών. 

Το τελευταίο κεφάλαιο φωτίζει τη σχέση του με τις γυναίκες αναλύτριες, Χέλενε Ντόιτς, Ρουτ Μακ-Μπρούνσβικ, Χίλντα Ντούλιτλ, Μαρί Μποναπάρτ και παρουσιάζει τη θεωρία του για την σεξουαλικότητα του κοριτσιού που οργανώνεται γύρω από την φαλλικότητα, καθώς το «πεπρωμένο είναι η ανατομία». Η Μέλανι Κλάιν θα θέσει το ζήτημα σε άλλη βάση, μιλώντας για την προοιδιπόδεια περίοδο και την ιδιαιτερότητα της γυναικείας εσωτερικότητας της σεξουαλικότητας. Αργότερα, ο Φρόυντ θα εναποθέσει το αίνιγμα της «σκοτεινής ηπείρου» της θηλυκότητας στις γυναίκες ψυχαναλύτριες. 

Γίνεται ιδιαίτερη μνεία στη Λου Ανδρέας Σαλομέ «εμβληματική, εκρηκτική μορφή ναρκισσιστικής θηλυκότητας» μοιρασμένη ανάμεσα στην ερωτική τρέλα και την συζυγική ηρεμία κάτι που γοήτευε τον Φρόυντ στην σεξουαλική του αποχή. Ισότιμη συνομιλήτρια, η μόνη που μυήθηκε στον κύκλο της Τετάρτης σε σημείο που της έγραφε «μου λείψατε χθες βράδυ στη συνεδρία». Η Λου παρακολουθούσε την ανάλυση της Άννας από τον πατέρα της μέσα από την αλληλογραφία τους.

Στους «ύστατους καιρούς» ο Φρόυντ, έχοντας αποσπάσει τον ασθενή από την ψυχιατρική προσέγγιση ως «περιστατικό», δέχθηκε επίθεση ως αποκρυφιστής και τσαρλατάνος. Υπερασπίστηκε σθεναρά τον άνθρωπο ως υποκείμενο ικανό να «περιορίσει την ενόρμηση αυτοκαταστροφής, εγγεγραμμένη στο ασυνείδητο, με την είσοδο στον πολιτισμό». Τάχθηκε επίσης υπέρ μιας λαϊκής ψυχανάλυσης, της δωρεάν θεραπείας και της ανάλυσης από μη γιατρούς. Ταυτόχρονα τον διαπερνούσαν οι αντιφάσεις. Κάπνιζε μανιωδώς, ενώ ο καρκίνος προχωρούσε. Η επιλογή της ουδετερότητας στο ναζισμό, για την διάσωση της ψυχανάλυσης, είχε σαν αποτέλεσμα την μετανάστευση των φροϋδικών στον αγγλόφωνο χώρο, αν και είχε ήδη ασυνείδητα περιγράψει την προσωπικότητα του Χίτλερ στην Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ, χρόνια πριν. Εβραίος της Διασποράς, έβλεπε με επιφυλακτικότητα την ίδρυση «κράτους των Εβραίων». Το 1930 εκδίδεται η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό, το 1939 το Ο άνδρας Μωυσής και η Μονοθεϊστική Θρησκεία.

Η βιογραφία τελειώνει με τον θάνατό του, 23 Σεπτεμβρίου 1939, ενώ η αρρώστια που κατέτρωγε το μάγουλό του αντιπαραβάλλεται με την εκδήλωση των πρώτων πολεμικών βομβαρδισμών, ένα είδος Πραγματικού (Réel) που εισβάλλει βίαια και αποτυπώνεται στην τελευταία λέξη στην ατζέντα του στις 25 Αυγούστου «Πανικός πολέμου» (Kriegspanik).

«Μεγάλος στοχαστής της εποχής του και της δικής μας», απομένει να συνεχίσουμε.

Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Οι πρώτες εκδόσεις του φροϋδικού έργου έγιναν στους «Δαμιανό» και «Επίκουρο». Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν υπάρξει σύγχρονες μεταφράσεις στις εκδόσεις «Πλέθρον» και άλλους εκδοτικούς οίκους. Η αλληλογραφία με τον Στέφαν Τσβάιχ κυκλοφορεί στις εκδόσεις «Printa», και με τον Γιουνγκ στις εκδόσεις «Αρμός». Επιστολή του στην Λου Αντρέας Σαλομέ, στο βιβλίο της Περί Έρωτος, «Οδός Πανός», ενώ στο Λου Αντρέας Σαλομέ, η βιογραφία μιας μοιραίας γυναίκας, «Μελάνι», υπάρχουν πολλές αναφορές στη σχέση ανταλλαγής ιδεών που ανέπτυξαν μέσα από την αλληλογραφία τους.Τέλος στο Φόρος τιμής στον Φρόυντ, εκδόσεις «Νεφέλη», της αμερικανίδας ποιήτριας Χίλντα Ντούλιτλ, υπάρχουν εννέα αδημοσίευτες επιστολές του Φρόυντ προς την συγγραφέα.