Εμπειρίες του ’68 από Μιλάνο και Δυτικό Βερολίνο

Ρένα Παπασπύρου, Κλίμακες – Κρησίλα 9, 2017

ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΦΙΛΙΝΗ

Ο Μάης του ’68 στο Παρίσι: μια εξέγερση που αμφισβήτησε την εξουσία παντού, που τελικά δεν πρόβαλε συγκεκριμένη πολιτική, αλλά ανατρεπτικές ιδέες και ποίηση για όλους. Ένα αποκορύφωμα αγώνων σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, που ξεκίνησαν από φοιτητές και στη συνέχεια ενώθηκαν με εργατικές κινητοποιήσεις. Ταυτόχρονα ήταν σημείο εκκίνησης νέων  αγώνων σε άλλες χώρες και πόλεις, όπου ο Μάης του Παρισιού έπαιζε πάντα σημαντικό ρόλο, όμως ταυτόχρονα η Άνοιξη της Πράγας και, μετά, η στρατιωτική εισβολή του Συμφώνου της Βαρσοβίας στην Τσεχοσλοβακία, έδωσαν νέα χαρακτηριστικά στο κίνημα της αμφισβήτησης τόσο του καπιταλιστικού κόσμου της Δυτικής Ευρώπης, όσο και του υπαρκτού σοσιαλισμού της Ανατολικής. Καθοριστικά στοιχεία μέσα σε όλη αυτή την κοσμογονία: ο πόλεμος του Βιετνάμ, ο αγώνας μέχρι θανάτου του Τσε Γκεβάρα, η ρήξη της Κίνας  με την ΕΣΣΔ και η Πολιτιστική Επανάσταση. Μέσα στο όλο κίνημα σημαντική συμβολή είχε ο αγώνας κατά της Χούντας στην Ελλάδα – το νοτιότερο σημείο της Ευρώπης

Η ισχυρή παρουσία εμιγκρέδων στο Παρίσι από τον Ισπανικό Εμφύλιο, αλλά και των ελλήνων αριστερών του πλοίου Ματαρόα μετά το ’45, και ξανά μετά τη Χούντα το ’67, δυνάμωνε τους δεσμούς με τους αντιφασιστικούς και αντιιμπεριαλιστικούς αγώνες των λαών της νότιας Ευρώπης, που είχαν ακόμη φασιστικές δικτατορίες (Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία).

Δύο συνθήματα του Μάη του ’68 ηχούν πάντα στα αυτιά μου: «Είναι μοναχά μια αρχή. Ας συνεχίσουμε τον αγώνα!» και το «Αφήστε εκατό λουλούδια να ανθίσουν», από τη γνωστή ρήση του Μάο, που αφορά τη ζωή και την τέχνη. Τον Μάη του ’68 βρισκόμουν στο Μιλάνο. Το φοιτητικό κίνημα εκεί ήταν σε άνοδο ήδη  πριν πάω, από το 1963· στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου του Μιλάνου έγινε η πρώτη κατάληψη σχολής σε ολόκληρη την Ιταλία. Ακολούθησαν άλλες δύο καταλήψεις στην Αρχιτεκτονική, με τελευταία και πιο μακρόχρονη εκείνην της άνοιξης του 1967, που υπήρξε τελικά νικηφόρα.

Τα αιτήματα αφορούσαν αρχικά την ανάγκη εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, τα προγράμματα σπουδών, τη σχέση της διδασκαλίας με την κοινωνική πραγματικότητα και την παραγωγή, τη σχέση της αρχιτεκτονικής με την κοινωνία. Το ΚΚΙ είχε το γενικό σύνθημα Παιδεία για όλους, όμως το φοιτητικό κίνημα προωθούσε μια γενικότερη ανατροπή στις σπουδές, να μπει το πανεπιστήμιο ενεργά στην έρευνα, να θεσμοθετηθούν οι ομαδικές εργασίες, να προσεγγιστούν τα πρωτοποριακά κινήματα στην κοινωνία και στις τέχνες. Πολλοί από τους καθηγητές και τους επιμελητές μας μπήκανε στο πλευρό του κινήματος, πήρανε ενεργά μέρος. Αρκετοί από αυτούς είχαν συμμετάσχει ήδη πριν τον πόλεμο στο κίνημα του ρασιοναλισμού, είχαν πάρει μέρος στην Αντίσταση στη συνέχεια. Η πολεοδομία και η χωροταξία ήταν προνομιακά πεδία για την σύνδεση της πανεπιστημιακής έρευνας με την κοινωνική πολιτική και την μαρξιστική ανάλυση. Στην ιστορία της τέχνης, γινόταν προσέγγιση της ιστορίας της αρχιτεκτονικής, αλλά και των πρωτοποριών στις εικαστικές τέχνες.

Μετά τη νίκη του φοιτητικού κινήματος το ’67 εντατικοποιήθηκε η τάση αναζήτησης επαφών με το εργατικό κίνημα και η αμφισβήτηση στο καπιταλιστικό κίνημα γενικότερα. Ήταν η εποχή όπου υπήρχε κυβέρνηση centro-sinistra με συμμαχία χριστιανοδημοκρατών-σοσιαλιστών κυρίως, και τους κομμουνιστές απ’ έξω. Η κριτική στάση του κινήματος προς το ΚΚΙ αφορούσε την πολιτική του στο συνδικαλιστικό κίνημα της μεγάλης βιομηχανίας, αλλά και την πολιτική του στο αντιιμπεριαλιστικό κίνημα.. Π.χ. σχετικά με τον πόλεμο στο Βιετνάμ το ΚΚΙ προωθούσε κυρίως το σύνθημα για ειρήνη στο Βιετνάμ, υποβαθμίζοντας το σύνθημα της νίκης των Βιετκόγκ απέναντι στον Αμερικάνικο Ιμπεριαλισμό. Αντίστοιχα σχετικά με την Ελλάδα μιλούσε για τον αγώνα κατά της  Χούντας ανεξάρτητα από τους λόγους που είχαν οδηγήσει σε αυτήν και χωρίς τις προϋποθέσεις ενός προγράμματος μετά την πτώση της. Γενικά , η αίσθησή μου ήταν ότι ενώ στην Ιταλία υπήρχε ένα ψηλό αντιφασιστικό φρόνημα, ήταν πολύ πιο χαμηλά οι εκτιμήσεις για τις παγκόσμιες αντιθέσεις.. Σχετικά με την ΕΣΣΔ, ενώ το ΚΚΙ έλεγε πως διαφωνούσε με μια γραμμή ακολουθητισμού, από την άλλη αρνιόταν να καταδικάσει ανοικτά την ηγεμονιστική και επεκτατική της πολιτική, που είχε οδηγήσει και στην εισβολή στην Τσεχοσλοβακία.

Ο Μάης του Παρισιού έφερε κινητοποιήσεις συμπαράστασης στην Ιταλία. Στη διεθνή έκθεση «Τριενάλε» του Μιλάνου, οι φοιτητές της σχολής Καλών Τεχνών της Ακαδημίας της Μπρέρα κάνουν κατάληψη του κτιρίου της έκθεσης, σέβονται τα εκθέματα, αλλά βάφουν εσωτερικά όλους τους τοίχους. Η κινητοποίηση των καλλιτεχνών ξαπλώνεται στη Μπιενάλε της Βενετίας, όπου η επιτροπή υπέρ του μποϋκοταρίσματος της Μπιενάλε λέει, σε ανακοίνωσή της, ότι η διεθνής έκθεση της Βενετίας «είναι όργανο οργάνωσης και ελέγχου της κουλτούρας που προορίζεται για την κυρίαρχη τάξη» και στιγμή όπου «η κουλτούρα του κεφαλαίου μετατρέπεται σε αγορά». Οι νέοι καλλιτέχνες έδειξαν να δέχονται πιο άμεση επίδραση από τις κινητοποιήσεις του Παρισιού. Ήταν η περίοδος, όπου στην Ιταλία βρισκόταν ήδη σε εξέλιξη η Άρτε Πόβερα, μετά την πρώτη έκθεση του Κουνέλλη με αυτόν τον τίτλο το 1967.

Το φθινόπωρο του 1969, αφού τέλειωσα την Αρχιτεκτονική, μετακόμισα στο Δυτικό Βερολίνο. Ήταν η εποχή  που δουλεύαμε για την ίδρυση του ΕΚΚΕ, ο Μάης του ’68 είχε τελειώσει, ήταν όμως ακόμη πολύ έντονο το κλίμα από τις κινητοποιήσεις της προηγούμενης χρονιάς, όπου, πριν από την εξέγερση του Μάη στο Παρίσι, στο Βερολίνο είχε θεριέψει ένα τεράστιο αντιιμπεριαλιστικό κίνημα με την πλατιά συμμετοχή του SDS, Σοσιαλιστική Γερμανική Φοιτητική Ένωση. Η απόπειρα δολοφονίας του ηγέτη του SDS Ρούντι Ντουτσκε στις 11 Απριλίου του 1968 –είχε προηγηθεί η επίσκεψη του Σάχη στη Δυτική Γερμανία− οδήγησε σε τεράστιες και αλλεπάλληλες διαδηλώσεις και κινητοποιήσεις σε ολόκληρη τη χώρα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όταν εγώ έφτασα, το κλίμα αυτό είχε πια κοπάσει και στην ατμόσφαιρα υπήρχε ένα πνεύμα αναζήτησης δρόμων πολιτικής οργάνωσης πέρα από τα πανεπιστήμια. Μέσα στο Δυτικό Βερολίνο η φιλοσοβιετική και φιλοανατολική οργάνωση του SEW (Σοσιαλιστική Ένωση Δυτικού Βερολίνου) ήταν απομονωμένη από το ευρύτερο κίνημα. Οι σοσιαλδημοκράτες ήταν στην κυβέρνηση και κυρίαρχοι στα συνδικάτα.

 Μέσα σε αυτή την κατάσταση το αντιιμπεριαλιστικό κίνημα ήταν πάντα σε έξαρση. Ο αγώνας του Βιετνάμ κινητοποιούσε όλες τις αριστερές και προοδευτικές οργανώσεις. Θυμάμαι την μεγάλη διαδήλωση στο κέντρο του Δυτικού Βερολίνου, όταν οι Αμερικάνοι κάνανε την εισβολή στην Καμπότζη. Η γερμανική αστυνομία ήρθε για να μας αντιμετωπίσει  έφιππη στο κέντρο της πόλης, έβγαλε τα γκλομπς και κτυπούσε από τα άλογα, ψηλά, τα κεφάλια κάτω των διαδηλωτών. Αυτό αρχικά τρόμαξε τον κόσμο, όμως η αντίδραση υπήρξε γρήγορη, λόγω προηγούμενης πείρας: εκατοντάδες βόλοι χύθηκαν στο οδόστρωμα ανάμεσα στις οπλές των αλόγων, τα ψηλά τους πόδια γλιστρούσαν και λύγισαν, η έφιππη επιχείρηση αναχαιτίστηκε και ήρθε η υποχώρηση. Αντίστοιχα, ο αγώνας κατά της ελληνικής Χούντας είχε μεγάλες συμπάθειες το γερμανικό κίνημα. Γίνονταν πολλές εκδηλώσεις συμπαράστασης στο ελληνικό αντιφασιστικό κίνημα κι οι γερμανοί σύντροφοι ήταν πάντα έτοιμοι να βοηθήσουν ακόμα και συνοδεύοντας συντρόφους που κατέβαιναν με παράνομα χαρτιά στην Ελλάδα. Αλλά και οι έλληνες, εργάτες και φοιτητές, συμμετείχαν ενεργά στις διαδηλώσεις για το Βιετνάμ, στην Πρωτομαγιά, και βέβαια στις αντιχουντικές εκδηλώσεις. Πολύ δραστήριοι εκείνη την εποχή ήταν και οι Πέρσες φοιτητές εναντίον του Σάχη. Από αυτούς μάθαμε τον τρόπο να διαδηλώνουν με πάνινες κουκούλες και αγωνιστές «όχι καμμένοι», που δεν έπρεπε να αναγνωρίσουν οι πράκτορες του προξενείου, ώστε να μπορούν να ταξιδεύουν στην Ελλάδα, να μεταφέρουν υλικά και να συμμετέχουν στην παράνομη οργάνωση.

Η ατμόσφαιρα ήταν βαριά σε αυτή την πόλη, την μοιρασμένη στα δύο. Όμως είχες την αίσθηση, ότι βρισκόσουν στο κέντρο των εξελίξεων, πως είχες συνείδηση πού πάει ο κόσμος από τη μια μεριά και την άλλη, και ότι μπορούσες να σταθμίσεις όλους τους παράγοντες χωρίς άγνοια. Οι δύο Υπερδυνάμεις, που εναντίον τους φωνάζαμε στις διαδηλώσεις, δεν ήταν κάτι αφηρημένο, μια  δογματική επινόηση, αλλά κάτι απτό στην καθημερινότητα.

Δεν είναι τυχαίο ότι η θεωρία δεν αναπτύχθηκε εκεί, όπως στο Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης. Υπήρξανε όμως έντονες διεργασίες στην πράξη. Τελικά, ο Γιόζεφ Μπόις από εκεί ξεκίνησε το δικό του κίνημα στην τέχνη, κάνοντας πράξη, στις αρχές του ’70, το εξαιρετικά ανθρώπινο και απτό σύνθημά του: «Η επανάσταση είμαστε εμείς».