«Η ψυχή του Κολοκοτρώνη ζει...»

Η συμβολική βίωση του 1821 από την ΕΑΜική αντίσταση

ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΛΑΖΟΥ

«Για μας τους κομμουνιστές, για κάθε συνειδητό αγωνιστή, τούτη η επέτειος έχει τρανή σημασία. Μας φανερώνει ανάγλυφες τις συγκλονιστικές δυνάμεις των λαϊκών μαζών που με την πάλη τους είνε ο δημιουργός της ιστορίας», γράφει ο Γιάννης Ζεύγος σε άρθρο του «25 του Μάρτη 1821 – 25 του Μάρτη 1943: προς την ολοκλήρωση του εικοσιένα» που δημοσιεύτηκε  στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση τον Απρίλιο του 1943. 

Στις σκληρές συνθήκες της Κατοχής η Επανάσταση του 1821, η καθοριστική αυτή στιγμή της συγκρότησης του νεοελληνικού κράτους, λαμβάνει νέο νόημα προκειμένου να εκφράσει τη συνέχιση των λαϊκών αγώνων αλλά και την αναγκαιότητα της ολοκλήρωσής τους.  Έλληνες και Ελληνίδες άξιζε να πολεμήσουν σαν «Κολοκοτρωναίοι», ενωμένοι στον αγώνα για την ολοκλήρωση του 1821. Έπαθλό τους «μια Ελλάδα, ελεύθερη και πολιτισμένη». «Ενας λεύτερος και ευτυχισμένος ελληνικός λαός».

Το νέο ερμηνευτικό σχήμα τόνιζε τον «λαϊκοδημοκρατικό» χαρακτήρα της επανάστασης παραμερίζοντας τις έως τότε μαρξιστικές προσεγγίσεις (Σκληρός, Κορδάτος) του 1821 ως αστικής επανάστασης.  Απηχώντας επεξεργασίες του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, που έβλεπαν ένα ακόμη στάδιο –το αστικοδημοκρατικό– στην πορεία της επανάστασης στην Ελλάδα,  η ΕΑΜική Αντίσταση προβλήθηκε ως το νέο Εικοσιένα.  Οι αντάρτες ήταν οι κληρονόμοι και συνεχιστές του. Και ο λαός ήταν ο αιμοδότης του αγώνα. 

Έθνος και λαός ταυτίστηκαν, ενώ οι πολιτικοί αντίπαλοι εξοβελίστηκαν ως συνεχιστές της Αντίδρασης η οποία διαχρονικά και σε συνεργασία με τις ξένες δυνάμεις έθετε εμπόδια στην εκπλήρωση των λαϊκών πόθων. «Το 21 ήταν οι Ιμπραΐμηδες στο Μωρηά και οι προσκυνημένοι Νενέκοι. Τώρα είναι οι Ούννοι και οι Βρεττάκοι-Ντερτιλήδες. Μα η ψυχή του Κολοκοτρώνη ζει όπως τότε και τα λόγια του πέρασαν στα χείλη των αγωνιστών του '44», γράφει χαρακτηριστικά ο Ριζοσπάστης στις 20 Μαρτίου 1944. Σύνθημα στις όλο και πιο συχνές συγκρούσεις με τα Τάγματα Ασφαλείας και τους ποικιλώνυμους συνεργάτες των κατακτητών το «φωτιά και τσεκούρι στους προσκυνημένους» του Κολοκοτρώνη.

Η σύνδεση με το ηρωικό ένδοξο παρελθόν δεν εκφράστηκε μόνο στην αρθρογραφία στα θεωρητικά όργανα του κομμουνιστικού κόμματος, όπως η ΚΟΜΕΠ, και στα εκλαϊκευτικά άρθρα των εκατοντάδων ΕΑΜικών και κομματικών εντύπων. Μετουσιώθηκε σε πράξη. Το ΕΑΜ θα γιορτάσει την 25^η Μαρτίου με μαζικές κινητοποιήσεις ενάντια στην ξενική κατοχή. Μέσα από πατριωτικούς συμβολισμούς και τελετουργίες, με ηρώα και ανδριάντες να στεφανώνονται συχνά μέσα σε συνθήκες βίαιες και αιματηρές. Η πρώτη επέτειος, το 1942, θα τιμηθεί από τους φοιτητές. Ήταν η «Μεγάλη Έξοδος» των νέων «με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες».  Ένα χρόνο αργότερα, η επέτειος της 25^ης Μάρτη 1943 θα αποτελέσει άλλο έναν σταθμό της γενικευμένης εξέγερσης με τις δυναμικές διαδηλώσεις και τις γενικές απεργίες εκείνων των ημερών ενάντια στην πολιτική επιστράτευση.

Αφθονούν τα παραδείγματα σύνδεσης με το 1821 σε όλες τις πρακτικές και το λόγο της ΕΑΜικής Αντίστασης. Από το πρώτο αμήχανο σύνθημα ΕΑΜ-Τσαρούχι το 1941 ως την χρήση όρων όπως «Νέα Κλεφτουριά» ή «Νέα Φιλική Εταιρεία». Από τη χρησιμοποίηση του χαρακτηρισμού καπετάνιος για τον στρατιωτικό διοικητή των αντάρτικων μονάδων ως τη χρήση ονομάτων των αγωνιστών του 1821 ως ψευδώνυμα των αγωνιστών. Από τη συμμετοχή κληρικών στο αντάρτικο όπως του παπα-Ανυπόμονου, δίπλα στον Άρη ως τους στίχους των αντάρτικων τραγουδιών που αναπαράγουν την κλέφτικη παράδοση    «ξαναζωντάνεψε τ’ αρματωλίκι», «αντάρτης, κλέφτης, παλληκάρι, πάντα είν’ ο ίδιος ο λαός». 

Κορυφαία συμβολική βίωση του αντάρτικου ως συνέχεια της Μεγάλης Επανάστασης του 1821 οι ομιλίες των ηγετών του ΚΚΕ Γιώργη Σιάντου και Γιάννη Ζέβγου στο Εθνικό Συμβούλιο των Κορυσχάδων, με φόντο τα πορτρέτα αγωνιστών του ’21 τον Μάιο του 1944. «Μια πύρινη επιγραφή στέκει απ’ έξω απ΄ένα σκολειό ενός μικρού βουνίσιου χωριού της Ελεύθερης Ελλάδας: «Επίδαυρος 1821-Κορυσχάδες 1944». Αλλοίμονο σε όσους σκοτίζονται από τη λάμψη της και δεν θελήσουν να τη διαβάσουν», γράφει τον Μάιο 1944 ο Κώστας Καραγιώργης σε άρθρο του στην ΚΟΜΕΠ αποτυπώνοντας την μεγαλειώδη στιγμή της σύγκλησης του Εθνικού Συμβουλίου της Κυβέρνησης του Βουνού.  

Η αναβίωση του 1821 συνδεόταν για το ΕΑΜ/ΚΚΕ με την επίγνωση του ανολοκλήρωτου του εθνικού αγώνα καθώς η εθνική απελευθέρωση δεν απέτρεψε την εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος ταξικής εκμετάλλευσης. Καθήκον της εργατικής τάξης και όσων συμπορεύονταν με αυτή ήταν η ανατροπή του καθεστώτος αυτού, γεγονός που θα σήμανε και την ολοκλήρωση των αγώνων του 1821, «το συμπλήρωμα των έργων των πατέρων μας». «Ο ελληνικός λαός με επικεφαλής την ΠΕΕΑ έχει όλες τις δυνατότητες να ολοκληρώσει και θα ολοκληρώσει το έργο του 1821», γράφει πάλι ο Ζέβγος τον Απρίλιο του 1944.  

 Στο λόγο του στην ελεύθερη Λαμία τον Οκτώβριο 1944 ο Άρης Βελουχιώτης κάνει εκτεταμένες αναφορές στο ηρωικό παρελθόν της Επανάστασης του 1821 μέσα από το πρίσμα της πρόσφατης ΕΑΜικής εμπειρίας μιλώντας για ένα «θαύμα, που συντελέστηκε από τις ίδιες τις δυνάμεις και τα μέσα του λαού» αλλά και τις προσπάθειες από την «αντίδραση, ντόπια και ξένη, για να ευνουχίσει το λαϊκό χαραχτήρα του κινήματος και να επιβάλει νέα σκλαβιά». 

Ανεξάρτητα από -και παρά- την συνειδητοποίηση της ιδεολογική χρήσης του παρελθόντος με την προβολή του ΕΑΜ ως συνεχιστή των  παραδόσεων του 1821 δεν μπορεί να παραβλεφθεί ότι μέσω της σύνδεσης με τους επαναστατικούς εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες του ελληνικού λαού το ΕΑΜ μπόρεσε να εμπνεύσει και να κινητοποιήσει τις λαϊκές μάζες και να οδηγήσει σε πράξεις με πολιτικό περιεχόμενο που έθεταν σε αμφισβήτηση, και μάλιστα ένοπλα, τις κυρίαρχες δομές εξουσίας.

Και αυτό τελικά είναι πιο σημαντικό από την ιστορική-επιστημονική ορθότητα της όποιας σύνδεσης με το παρελθόν.

 Η Βασιλική Λάζου είναι ιστορικός