ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ: Η κοινωνική αρχιτεκτονική στην Βραζιλία και η κρίση ως ευκαιρία

Δημήτρης Αναστασσάκης: ένας Έλληνας αρχιτέκτονας στις φαβέλες

Συνέντευξη στην Τζίλλυ Τραγανού

Ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Αναστασάκης στον εορτασμό των 30 χρόνων του Κινήματος Movimento Sem Terra Leste 1 που κατασκεύασε τον οικισμό του São Francisco, 2017, φωτογράφος Daniel Amor

Ο Δημήτρης Αναστασσάκης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1948 και μετανάστευσε στην Βραζιλία με την οικογένειά του σε ηλικία 8 ετών. Αποφοίτησε από την Σχολή αρχιτεκτονικής του Ρίο ντε Τζανέιρο (UFRJ) το 1973 με καθυστέρηση δύο χρόνων λόγω φυλάκισής του την εποχή της δικτατορίας ως μέλος του (μαοϊκού) Κομουνιστικού Κόμματος της Βραζιλίας (Partido Comunista do Brasil). Στην Βραζιλία είναι γνωστός ως ο «αρχιτέκτονας των φτωχών».

- Στην Βραζιλία το όνομά σου είναι συνδεδεμένο με την αρχιτεκτονική στις φαβέλες. Σαν ένας αρχιτέκτονας της αριστεράς, μπορείς να μας μιλήσεις για την κοινωνική αρχιτεκτονική στην Βραζιλία και την σχέση της με την πολιτική;

- Eνα πολύ σημαντικό κοινωνικό έργο που κάναμε στο Ρίο την δεκαετία του ’90 είναι το πρόγραμμα ‘Favela Bairro’ (Γειτονιά Φαβέλα). Εγώ ήμουν πρόεδρος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων στο Ρίο (Instituto de Arquitetos do Brasil). Τότε στο δήμο Γραμματέας Πολεοδομίας [Secretário de Urbanismo] ήταν ο Luiz Paulo Conde που διετέλεσε και δήμαρχος και κυβερνήτης του Ρίο αργότερα. Ο Conde ήταν καθηγητής αρχιτέκτονας με μεγάλο γραφείο, και εγκαθίδρυσε στο δημαρχείο μια «αρχιτεκτονοκρατία». Υπάρχουν δύο διαφορετικές προσεγγίσεις για τις φαβέλες. Μία από τον περουβιανό θεωρητικό Hernando de Soto που υποστηρίζει ότι πρέπει να έχουμε ως βασικό στόχο να δώσουμε τίτλους ιδιοκτησίας στους κατοίκους της φαβέλας. Επίσης λέει ότι αν οι κάτοικοι δεν θέλουν καινούργιους οικισμούς, δεν μπορούμε να πάμε εμείς ως αστοί να χτίσουμε γι’ αυτούς. Και από την άλλη μεριά, υπάρχει η δεξιά που θέλει να διώξει τους φτωχούς από τις φαβέλες για να εκμεταλλευτεί τη γη, εφόσον αυτή η γη δεν ανήκει τυπικά στους κατοίκους και η δόμηση έχει γίνει χωρίς άδεια. Αλλά υπάρχει ένας ενδιάμεσος δρόμος που λέει ότι ναι μεν πρέπει να συντηρήσουμε ότι είναι καλά φτιαγμένο μέσα στην φαβέλα, αλλά να κάνουμε και καινούργια πράγματα που είναι αναγκαία, π.χ. να ανοίξουμε δρόμους, να φτιάξουμε αποχετεύσεις, να προσφέρουμε νέα κατοικία, κλπ. Αυτός ήταν ο στόχος του ‘Favela Bairro’ που επιτεύχθηκε αρχικά μέσα από έναν μεγάλο εθνικό διαγωνισμό σχεδίων για 15 φαβέλες και μετά επεκτάθηκε σε ακόμα 300 φαβέλες, με χρηματοδότηση του IDB (Interamerican Development Bank). Αλλά πριν από αυτό εγώ είχα ήδη κάνει αρκετές δουλειές σε φαβέλες και αργότερα, όταν έπαψα να είμαι πρόεδρος του συλλόγου, πήραμε μέρος σε διαγωνισμούς και σχεδιάσαμε πολλά συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας, όπως το Vigário Geral/ Parada de Lucas και το Santo Amaro, Grota στο Ρίο, το Peinha στο São Paulo, το Novos Alagados στο Salvador στην Bahia, την Independência στη Petrópolis, κλπ.

- Τις δουλειές αυτές τις έκανες μέσα από το αρχιτεκτονικό σου γραφείο;

- Οι περισσότερες γίνανε από την κοοπερατίβα που ξεκινήσαμε το 1989 στο Ρίο (Co. Opera. Ativa- Cooperativa de Profissionais do Habitat in Rio de Janeiro). Η κοοπερατίβα, της οποίας ήμουνα αρχικά πρόεδρος, έφτασε να έχει 23 συνέταιρους: 16-17 αρχιτέκτονες, έναν κοινωνιολόγο, έναν οικονομολόγο, έναν φιλόσοφο, 2 μηχανικούς, 2 σχεδιαστές κλπ. Κερδίσαμε πολλούς διαγωνισμούς. Και διαφωνούσαμε συνέχεια! Μαζί κάναμε και την δουλειά για την δημαρχεία του ΠεΤε (Partido dos Trabalhadores, Εργατικό Κόμμα) στο Σάο Πάολο, που θεωρήθηκε ένα πολύ επιτυχημένο έργο, και από εκεί προέκυψαν νέες δουλειές, π.χ. κατοικίες μέσα στην φαβέλα του Maré και του Cidade de Deus.

- Ποιος ήταν ο ρόλος του ΠεΤε ως αριστερό κόμμα στην ενδυνάμωση της κοινωνικής αρχιτεκτονικής που βλέπουμε στην Βραζιλία μετά το 1990;

- Το 1989 έγινε η πρώτη μεγάλη δημαρχεία του ΠεΤε στο Σαο Πάολο με την Luiza Erundina (1989-92). Η Erundina ήταν κοινωνιολόγος και προερχόταν από τις λαϊκές κινήσεις των συνοικιών και ήθελε να προσφέρει σαν δήμαρχος στους φτωχούς της πόλης. Το 1990 κερδίσαμε τον διαγωνισμό που προκήρυξε και χτίσαμε δύο συνοικίες στην περιοχή São Francisco.

- Και οι κάτοικοι, οι πολίτες πώς έβλεπαν τις πρωτοβουλίες του δήμου;

- Καταρχάς η πρωτοβουλία αυτή στο Σαο Πάολο είχε ξεκινήσει πολύ πριν. Οι κάτοικοι, είτε κάτοικοι σε φαβέλες είτε σε ενοικιαζόμενα, ήταν οργανωμένοι 10-20 χρόνια σε οργανώσεις λαϊκές με στόχο την απόκτηση κατοικίας. Υπήρχανε 30-40 οργανώσεις λαϊκές και όταν το ΠεΤε πήρε τη δημαρχεία, χρηματοδότησε την κατασκευή, και τους έδωσε το δικαίωμα να μείνουν σε αυτά τα σπίτια εφ’ όρου ζωής πληρώνοντας ένα σταθερό ποσό κάθε μήνα. Αυτό δεν είναι ενοίκιο. Το κτίριο αυτό ανήκει στην πόλη αλλά ως κάτοικος ζεις εκεί με σιγουριά, και το συμβόλαιο αυτό κληρονομείται στα παιδιά σου.

- Άρα οι κάτοικοι είχαν την πρωτοβουλία με κάποιον τρόπο.

- Όχι μόνο αυτό. Οι κάτοικοι χτίσανε τα κτίρια αυτά με τα χέρια τους. Εκείνη την εποχή που έγινε ο διαγωνισμός στο São Francisco, δεν υπήρχαν χρηματοδοτήσεις από το κράτος για κατασκευές. Τα λεφτά τα έδινε ο δήμος, αλλά δεν επαρκούσαν. Έτσι η κατασκευή έγινε με το σύστημα mutirão. Μutirão σημαίνει ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι συμμετέχουν στην κατασκευή. Κάθε οικογένεια έδινε 16 ώρες την εβδομάδα. Οι ηλικιωμένες γυναίκες πρόσεχαν τα παιδιά και ένας από αυτούς μαγείρευε φαγητό για όλους. Μέσα από το κοινό φαγητό στήθηκαν και οι κοινωνικές σχέσεις. Πήρε μόνο 18 μήνες να χτιστούν αυτά τα 600 σπίτια με αυτό το σύστημα.

- Τα κτίρια αυτά δεν είναι τα συνηθισμένα μοντερνιστικά κτίρια που βλέπουμε σε εργατικές κατοικίες.

Συμμετοχική κατασκευή του οικισμού São Francisco στο Σάο Πάολο, 1991, φωτογράφος Δημήτρης Αναστασάκης

-Το σύστημα αυτό που χρησιμοποίησα στο São Francisco είναι σαν το λέγκο. Δεν το λέω μεταφορικά. Χρησιμοποιούσαμε τα λέγκο στον σχεδιασμό. Λοιπόν, αυτό το τουβλάκι το άσπρο είναι ένα δωμάτιο 3x3, σε κλίμακα 1.200. Αν αυτό είναι 3x3μ, αυτό είναι 3x4,5 μ, και ούτω καθεξής. Το λαϊκό σπίτι της Βραζιλίας είναι συνήθως 3x3 μέτρα. Υπάρχουν μελέτες του Πανεπιστημίου του Σάο Πάολο που λένε ότι χωράει καλά ένα κρεβάτι, μια ντουλάπα κλπ. Το κατώτερο ύψος το ορίζει ο νόμος στο 2,60μ.

-Και ο υπαίθριος χώρος;

-Κάθε 8, 12 ή 16 σπίτια έχουν ένα κοινό χώρο που κλείνει με πόρτα και το βράδυ χρησιμοποιείται σαν παρκινγκ. Όπως κάνουν πολλοί Πορτογάλοι και Ιταλοί εδώ στην Βραζιλία. Η λεγόμενη βίλλα.

-Βλέπω ότι σε αρκετά κτίρια χρησιμοποιείς εμφανές τούβλο.

-Αυτό είναι το τούβλο που έχουμε σχεδιάσει εμείς. Έχω κάνει μία πατέντα. Tο λέμε bloco ceramico estrutural (δομικό κεραμικό τούβλο). Είναι διάτρητο και έχει πολύ μεγάλη αντίσταση, σχεδόν ίδια με το μπετόν. Μπορείς να φτιάξεις και πλάκα με τούβλο. Η κατασκευή είναι παρόμοια με αυτή για τα ξύλινα πατώματα. Βάζεις το ένα δίπλα στο άλλο και από πάνω ρίχνεις το μπετόν. Και αυτό για mutirão είναι πολύ καλό. Διότι ο μη-ειδικευμένος εργάτης μπορεί να το φτιάξει μόνος του.

- Θα ήθελα να μιλήσουμε για την πιο πρόσφατη δουλειά σου το συγκρότημα κατοικιών Saúde στην περιοχή του λιμανιού, όπου βρίσκεται και το δικό σου σπίτι.

Ο οικισμός Moradas da Saúde στο λιμάνι του Rio de Janeiro,
2015, φωτογράφος Δημήτρης Αναστασάκης

- Λοιπόν, το Saúde είναι ξάδερφος του São Francisco. Πραγματοποιήθηκε μερικά χρόνια μετά. Έγινε με πολύ χαμηλό κόστος έτσι ώστε να μπορεί να πουληθεί φθηνά. Το στατικό σύστημα είναι ίδιο, δεν έχει κολώνες, αλλά υπήρχαν λεφτά για επιχρίσεις τούβλων. Κάναμε 150 διαμερίσματα, με σχετικά χαμηλή πυκνότητα, και όντως είναι ένας κήπος για την πόλη. Το σύστημα είναι λέγκο και εδώ. Τα κτίσματα ενώνονται ανά 2 ή 3, και έχουν μια σκάλα κοινή. Οι υπαίθριοι χώροι είναι κοινοί για όλους και κάποιοι είναι στον όροφο σαν βεράντες. Πχ. σε ένα κτίριο χάνω ένα διαμέρισμα για να κάνω ένα κοινό υπαίθριο χώρο στο τρίτο πάτωμα. Εκεί οι κάτοικοι το σαββατοκύριακο πίνουνε μπύρες μαζί, κάνουνε churrasco (σούβλα), τις καθημερινές πλένουνε ρούχα, κλπ.

- Ποιο είναι το οικονομικό μοντέλο του Saúde;

- Ξεκίνησε και αυτό σαν κοινωνική κατοικία επί δημαρχίας Conde που είχε την πρωτοβουλία για το πρότζεκτ χωρίς όμως να το χρηματοδοτήσει. Αλλά εδώ έχουμε ένα διαφορετικό οικονομικό μοντέλο από αυτό του São Francisco. Οι κάτοικοι είναι ιδιοκτήτες και έχουν πάρει δάνειο από την Caixa Econômica Federal που είναι η εθνική τράπεζα της Βραζιλίας. Αλλά ήταν κι αυτό για χαμηλά εισοδήματα. Τα πρώτα διαμερίσματα πουληθήκανε 35-40 χιλιάδες Reais (1 Ευρώ =3.90 R, 8.900-10.000 Ευρώ). Τώρα κοστίζουν 350 χιλιάδες (89.000 Ευρώ). Η Caixa είναι πάμφθηνη και είναι κάτι που υπάρχει μόνο στη Βραζιλία. Έγινε στην δικτατορία και οι οικονομολόγοι λένε ότι οι τόκοι είναι αρνητικοί. Ο εργοδότης στην Βραζιλία είναι υποχρεωμένος να πληρώνει ένα ποσό τον μήνα για τον εργαζόμενο στο ταμείο αυτό, 8% του μισθού του, σαν εγγύηση για την περίπτωση που θα χάσει την δουλειά του. Και αυτά τα ποσά χρησιμοποιεί η τράπεζα για στεγαστικά δάνεια για πληθυσμούς που έχουν ανάγκη.

-Πως συνδέεται το Saúde με την ευρύτερη ανάπλαση του λιμανιού, και με τις μεγάλες αλλαγές στην περιοχή αυτή τώρα με τους Ολυμπιακούς;

- Το συγκεκριμένο σχέδιο έγινε επί δημαρχίας του Eduardo Paes. Αλλά η ιδέα να αναπτυχτεί το λιμάνι στα πρότυπα της Βαρκελώνης ήταν του Conde. Αυτός είχε και την ιδέα για τους Ολυμπιακούς. Αυτός λοιπόν ήξερε ότι είναι πολύ φθηνότερο να αγοράσεις τα ερείπια του λιμανιού, από το να φτιάξεις καινούρια σπίτια στα προάστια. Σε συνοικίες του κέντρου, παλιές, με προβλήματα, ερείπια, κλπ, οι τιμές των οικοπέδων πέφτουν. Είναι λοιπόν μεγάλη ευκαιρία να έρθουν οι φτωχοί, εργάτες ή χαμηλοεισοδηματίες δημόσιοι υπάλληλοι. Αυτοί ξαναδίνουν ζωή σ’ αυτές τις συνοικίες, και ανεβάζουν το επίπεδο, και τις τιμές βέβαια. Αλλά πρέπει να υπάρχει προσοχή, για να μη διωχθούν απ' την ελεύθερη αγορά. Το αρχιτεκτονικό σχέδιο και το "ύφος" που θα δοθεί, το Genius Loci, θέλουν μεγάλη προσοχή. Το έχουμε αυτό κατορθώσει στο Saúde, πιστεύω.

- Παρόλα αυτά το σχέδιο των Ολυμπιακών αποσκοπούσε στην εκμετάλλευση της περιοχής και στην αναβάθμισή της από μια ζώνη εγκατάλειψης και περιθωριοποίησης σε περιοχή πολυτελών κατοικιών και γραφείων.

- Πιστεύω ότι κάτι πολύ σημαντικό συμβαίνει σήμερα εδώ στο λιμάνι. Μιλάω και σαν πολεοδόμος και σαν κάτοικος της περιοχής. Οι Ολυμπιακοί και το Μουντιάλ ήταν αφορμή για να επιταχυνθεί η αλλαγή στις υποδομές της περιοχής. Αλλά τώρα με την κρίση θα πάρει τουλάχιστον 10-20 χρόνια για να ολοκληρωθούν τα έργα και θα έχουμε χρόνο να διορθώσουμε όποια σφάλματα. Θα πω κάτι που ίσως ακούγεται παράξενο: Η κερδοσκοπία και το πέρασμα του χρόνου έχουν αφήσει μια παράξενη κληρονομιά που εγώ την βρίσκω θετική. Την δυνατότητα να χτίσεις σε ύψος για να εξασφαλίσεις φτηνότερη κατοικία, που θα θεωρούνταν αμάρτημα αν το έλεγε κανείς πριν από κάμποσα χρόνια. Η γη έχει μια συγκεκριμένη αξία. Αν βάλεις 20 σπίτια έχεις ένα Χ αποτέλεσμα, αλλά αν βάλεις 100 αλλάζουν τα πράγματα.

-Πιστεύεις ότι αυτή η αύξηση της πυκνότητας θα βοηθήσει τους κατοίκους της περιοχής;

-Έχουμε μια ιδιόμορφη κατάσταση εδώ στο λιμάνι: Πάρα πολλά διατηρητέα αλλά εγκαταλελειμμένα κτίρια που έχουν καταληφθεί από φτωχούς ανθρώπους, και πολλούς χρήστες ουσιών. Αλλά εδώ δεν έχουμε εξώσεις όπως στην Vila Autódrοmο. Η γνώμη μου είναι ότι πρέπει να σκεφτούμε την κατοικία στην περιοχή χωρίς διαχωρισμούς τάξεων, σαν μια κατάσταση όπου θα συνυπάρχουν μονάδες αποτοξίνωσης με διαμερίσματα για την μεσαία τάξη. Αυτό ωθεί την συνοικία προς νέες προσεγγίσεις που δεν θα εκτοπίσουν τον υπάρχοντα πληθυσμό.

- Οι κάτοικοι έχουν κάποια δράση σχετικά με το στεγαστικό ζήτημα στο λιμάνι;

- Τα τελευταία χρόνια δημιουργούνται συνεχώς νέα κινήματα καταλήψεων στην περιοχή: Quilombo da Gamboa, Vitória or Conquista. Και υπάρχουν πολλοί άνθρωποι χαμηλόμισθοι αλλά με καλό πολιτιστικό επίπεδο, που είχαν ζήσει εκεί και θέλουν να επιστρέψουν. Έχεις δηλαδή ένα οργανωμένο και συνειδητοποιημένο γκρουπ που είναι πιθανοί αγοραστές.

- Πώς μπορεί να μεθοδευθεί η αλλαγή αυτή στην κοινωνική σύσταση των νέων κτιρίων;

- Το νέο σχέδιο για το λιμάνι που έγινε παράλληλα με τους Ολυμπιακούς περιλαμβάνει χιλιάδες νέα πολυτελή διαμερίσματα σε καινούρια κτίρια ύψους 60 ορόφων. Αλλά στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν αρκετοί αγοραστές. Χρειάζεται να κατασκευασθούν 3-4 παραδειγματικά κτίρια από συμπράξεις του δημοσίου με τον ιδιωτικό τομέα, που θα δείξουν τις νέες δυνατότητες μίξης των κοινωνικών τάξεων. Αυτό είναι δυνατόν επειδή η χρηματοδότηση για κοινωνική κατοικία με τις επιδοτήσεις που έφερε ο Lula επιτρέπει να πουληθεί ένα διαμέρισμα στην τιμή του κόστους. Ο αγοραστής μπορεί δηλαδή να πληρώσει ένα μικρό ποσό χρησιμοποιώντας την κρατική επιδότηση, αλλά χωρίς απώλεια για τον κατασκευαστή, γιατί η πολιτεία καλύπτει την διάφορα. Αυτό είναι κάτι που δεν το έχουν καταλάβει οι επιχειρηματίες. Το δημαρχείο το αντιλαμβάνεται σιγά-σιγά, καθώς και τα κοινωνικά κινήματα. Και ανεξάρτητα από τις πολιτικές αλλαγές από τον Lula, στην Dilma, στον Temer, στο πραξικόπημα, το Υπουργείο Πολεοδομίας είναι πια ώριμο και πιο προχωρημένο από τον δήμο.

- Είσαι δηλαδή αισιόδοξος ότι κάτι θετικό μπορεί να προκύψει μέσα από την μετα-Ολυμπιακή κρίση;

- Ναι νομίζω ότι όλοι σιγά- σιγά ξυπνάνε και καταλαβαίνουν ότι πρέπει να φτιάξουμε κατοικίες για χαμηλά εισοδήματα, και ότι γι’ αυτό τα οικονομικά εργαλεία υπάρχουν. Γι’ αυτό νομίζω ότι θα υπάρξει μια ανάκαμψη της κατασκευής κτιρίων κατοικίας για τα επόμενα 5-10 χρόνια. Θα χρειαστούν πιο συνθέτες σχεδιαστικές ασκήσεις, και δεν ντρέπομαι να το πω, θα δημιουργηθεί μεγαλύτερη αγορά και πιο θετικό κλίμα και για τους αρχιτέκτονες.

Η Τζίλλυ Τραγανού είναι αρχιτέκτων, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Parsons School of Design, New York

Βιβλιογραφία

L.T. Mendes, A Bottom-Up Social Housing System Described with Shape Grammars, https://repository.tudelft.nl/islandora/object/uuid%3Ab6648e93-745c-4914-a0fd-a914e64e3941

Saber Popular e Modernidade Tecnológica, http://planhabdauufes.blogspot.com/2009/12/saber-popular-e-modernidade-tecnologica.html

https://www.slideshare.net/Instituto_Arquitetos/demetre-anastassakis/24

Demetre Anastassakis – Arquiteto, http://verdinhodabaixada.blogspot.com/2011/05/demetre-anastassakis-arquiteto.html