1821: Ερευνητικά κενά και νέοι προσανατολισμοί

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΟΥΚΟΥ

Με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων, είναι ευκαιρία να θέσουμε πάλι το ’21 ως ένα από τα κεντρικά σημεία της ελληνικής, και όχι μόνον, ιστοριογραφίας, κάτι που δεν έκαναν, για διάφορους και εξηγήσιμους λόγους, οι ιστορικοί των δεκαετιών 1970 και 1980, όταν επιχείρησαν, μετά τη δικτατορία, να ανανεώσουν τις ιστορικές σπουδές. Το ενδιαφέρον στράφηκε τότε στην οικονομική και κοινωνική ιστορία, τον ευρύτερο 19ο αιώνα, για να μετακινηθεί λίγο αργότερα στα πολλαπλά φαινόμενα του Μεσοπολέμου και να αγκιστρωθεί τελευταία σ’ αυτά της Κατοχής και του Εμφυλίου. Έτσι, μειώθηκαν δραματικά οι έρευνες και μελέτες για το 1821 (εξαίρεση αποτελεί η ενασχόληση με τον ελληνικό Διαφωτισμό), με δυσκολία διδάσκεται η Ελληνική Επανάσταση στα ελληνικά πανεπιστήμια και οι νέοι εξακολουθούν, λόγω των αγκυλώσεων της παιδείας μας, να το βλέπουν με τις όχι ευχάριστες αναμνήσεις από τους σχολικούς εορτασμούς, τους βερμπαλισμούς των ομιλητών και τα στερεότυπα των σχολικών εγχειριδίων.

Η πολυπλοκότητα ωστόσο της Ελληνικής Επανάστασης, το ότι αποτελεί μείζον γεγονός όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της ευρωπαϊκής ιστορίας, το πλήθος των ανεκμετάλλευτων ακόμη πηγών για τη μελέτη της, η ανάγκη να αναθεωρηθούν πολλές από τις εδραιωμένες αντιλήψεις γι’ αυτήν και άλλα πολλά, όλα αυτά δικαιολογούν ό,τι παραπάνω είπα, ότι μπορεί, αν σκύψουμε πάλι σ’ αυτήν συστηματικά, να συμβάλει η προσπάθειά μας σε μια νέα, γενικότερη, ώθηση της ιστοριογραφίας μας.

Δεν παραγνωρίζεται η ως τώρα ποικίλη ατομική ή συλλογική συμβολή, [...] ωστόσο, για πολλά από τα σχετικά με το ’21 ιστορικά θέματα εκκρεμούν νέες έρευνες και μελέτες. Αναφέρω ενδεικτικά μερικά από αυτά:

– Σε ποιο βαθμό έχουν ερευνηθεί οι υπάρχουσες πηγές και ποιες προοπτικές υπάρχουν για συστηματικότερη αξιοποίησή τους. Σταθήκαμε ιδιαίτερα στην έλλειψη βασικών καταλόγων για πολλά σωζόμενα αρχεία, το πόσο αυτά δεν έχουν μελετηθεί μεθοδικά, ότι παραμένει μεγάλο ζητούμενο η αξιοποίηση των οθωμανικών πηγών, η άποψη δηλαδή του κατεξοχήν «άλλου» ως προς τους επαναστάτες. Τα οθωμανικά έγγραφα παρέχουν επίσης πληροφορίες που δεν μπορούμε να αντλήσουμε από ελληνικές πηγές ή τις συμπληρώνουν. Ενδεικτικά: στοιχεία για τις μάχες και τις εκστρατείες, για τις απώλειες, όπως ανακοινώνονται στις αναφορές των Τούρκων πασάδων και άλλων αξιωματούχων, για τις σφαγές των χριστιανικών πληθυσμών, για εξεγέρσεις και γεγονότα σε περιοχές που δεν επικράτησε η Επανάσταση, για τις ανταλλαγές αιχμαλώτων, για τις προτάσεις προσκυνήματος και υποταγής και την πιθανή έγγραφη αποδοχή τους από την πλευρά των Ελλήνων. Επιπλέον, μπορεί να βρεθούν ακόμη και ελληνικά έγγραφα που κατασχέθηκαν από τους Οθωμανούς. Η έως τώρα αδυναμία συστηματικής χρήσης των ρωσικών πηγών, επίσης, εμποδίζει τη διευκρίνηση βασικών προβλημάτων της Επανάστασης, ιδιαίτερα της Καποδιστριακής περιόδου.

– Μένουν πολλά να γίνουν για να έχουμε σφαιρικότερη εικόνα όχι μόνο του οθωμανικού πλαισίου, που περιλαμβάνει την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν τότε και άλλοι λαοί της Βαλκανικής, αλλά και του γενικότερου ευρωπαϊκού και ακόμη ευρύτερου. Η γνώση των σπουδών για τις παράλληλες επαναστάσεις στη Βόρειο Αμερική, τη Γαλλία, τη Λατινική Αμερική, τις συνωμοτικές οργανώσεις και εξεγέρσεις στην Ιταλία και την Ισπανία, τους μετέπειτα Δεκεμβριστές στη Ρωσία, το επαναστατικό φαινόμενο γενικότερα, όλα αυτά και άλλα πολλά θα βγάλουν το 1821 πιο γενναία από το εθνοκεντρικό του πλαίσιο και θα βοηθήσουν, μεταξύ άλλων, στην κατανόηση της συνωμοτικής προετοιμασίας της Ελληνικής Επανάστασης. Χρειάζεται όχι απλώς γνώση αλλά λειτουργικότερη ένταξη του 1821 στο διεθνές πλαίσιο και στο επαναστατικό ρεύμα της εποχής, με όλες τις ιδιαιτερότητες και διαφοροποιήσεις που έχει κάθε επανάσταση. Χρειάζεται να προχωρήσουμε σε συγκριτικές έρευνες με άλλες επαναστάσεις και κινήματα της εποχής.

– Εκκρεμεί να ξαναδούμε τις ετοιμότητες του Ελληνισμού λίγο πριν ξεσπάσει η Επανάσταση. Τα πληθυσμιακά μεγέθη σε κάθε περιοχή, ιδιαίτερα σ’ αυτές με χριστιανικό - μουσουλμανικό πληθυσμό. Η κατάσταση της οικονομίας στις ποικίλες μορφές της, οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των χριστιανών, οι σχέσεις με τον κυρίαρχο, οι σχέσεις μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων σε τοπικό επίπεδο, οι στρατιωτικές ετοιμότητες. Το μορφωτικό επίπεδο, οι απόπειρες λειτουργίας σχολείων και οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού τους, ο καθοριστικός ρόλος της Εκκλησίας σε όλες τις μορφές ζωής. Ο Διαφωτισμός στις ποικίλες μορφές του, η διάχυση των νέων ιδεών στα διάφορα κοινωνικά στρώματα, οι φορείς των νέων ιδεών κ.λπ. Θα ενδιέφερε ίσως περισσότερο να αναζητηθούν οι ετοιμότητες αυτές κυρίως στις περιοχές που ξέσπασε και επιβλήθηκε η Επανάσταση.

– Αν σταθούμε ιδιαίτερα στα δημογραφικά του 1821, που τόσο λίγο έχουν διερευνηθεί, τα ερωτήματα που οφείλουμε να θέσουμε είναι πολλά: Ποιες αλλαγές επέρχονται στον πληθυσμό των επαναστατημένων περιοχών από το 1821-1832. Ποιος ο πραγματικός αριθμός των απωλειών λόγω του πολέμου, των ασθενειών, της αιχμαλωσίας, των στερήσεων. Στοιχεία για τους γάμους, τις γεννήσεις, τους θανάτους. Η στάση απέναντι στο θάνατο. Βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών, οι πρόσφυγες και πού καταφεύγουν. Ερήμωση οικισμών, διόγκωση άλλων λόγω προσφύγων. Οι πόλεις. Δημιουργία νέων οικισμών: το παράδειγμα της Ερμούπολης.

– Η ενασχόληση, παλαιότερα κυρίως, με τα πολεμικά γεγονότα του Αγώνα, η εμμονή στις ηρωικές πράξεις, έχει δημιουργήσει στους νεότερους, και δικαίως, μια αποστροφή για το ’21. Ωστόσο για τα γεγονότα αυτά, που αποτελούν βασική παράμετρο μιας επανάστασης, μπορεί να υπάρξει μια άλλη αφήγηση. Η μάχη, η πολιορκία, η ναυτική επιχείρηση να ιδωθούν ως φαινόμενα με κοινωνικές και άλλες διαστάσεις. Ο τρόπος συγκρότησης των ελληνικών σωμάτων και των πληρωμάτων των πολεμικών πλοίων. Η ναυτική υπεροχή των Ελλήνων. Οι ομοιότητες - διαφορές Ελλήνων - Τούρκων στο στρατιωτικό επίπεδο. Οι στρατιωτικές επιτυχίες/αποτυχίες και πού οφείλονταν. Η ανάδειξη νέων ηγετών, τα χαρακτηριστικά του ηγέτη, του ήρωα, του επαναστάτη. Ο ένοπλος επαναστατημένος λαός. Η επαναστατική βία (νόμιμη, έκνομη). Η καταδρομή και πειρατεία. Οι αιχμάλωτοι και η τύχη τους. Οι χαμένες επαναστάσεις. Ο «άλλος» στην πολεμική περίοδο. Το πώς διαχειρίστηκε την εξέγερση των Ελλήνων η οθωμανική εξουσία, γιατί απέτυχε να την καταπνίξει, η εμπλοκή των Αιγυπτίων, ο εξαναγκασμός της Πύλης να αναγνωρίσει μια ελληνική κρατική οντότητα, η Ελληνική Επανάσταση ως αφετηρία αλλαγών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

– Περνώ γρήγορα όσα θα μπορούσαν να αναφερθούν για την πολιτική διαχείριση της Επανάστασης, το «στήσιμο» ενός νέου κυβερνητικού μηχανισμού, τον ρόλο των πολιτικών και των διανοουμένων, τις νέες ιδέες που διακινήθηκαν και ποια ήταν η πρόσληψή τους, τα οικονομικά του ’21, την αντίδραση στην Επανάσταση, το συγκεντρωτικό εγχείρημα του Καποδίστρια και ποιες ήταν οι συναινέσεις και αντιδράσεις σ’ αυτό, για να σταθώ στην καθημερινή ζωή σε περίοδο πολέμου: τη ζωή στα στρατόπεδα, φρούρια, σε περιοχές που βρίσκονται στο θέατρο του πολέμου, αλλά και στις ελεύθερες και μη απειλούμενες περιοχές. Εδώ, μεταξύ άλλων, ερευνητέα: Οι γυναίκες και τα παιδιά· η ερωτική ζωή μέσα στην Επανάσταση· τα νόθα και τα έκθετα· η πορνεία· η παιδεραστία· οι αιχμάλωτες μουσουλμάνες. Η διατροφή, η άλλη αντίληψη του χρόνου, οι αλλαγές στην ενδυμασία, η πολυγλωσσία, οι συνέπειες από τη συνάφεια με άλλες πληθυσμιακές ομάδες.

– Θα τελειώσω αυτή την απαρίθμηση με ένα ακόμη αίτημα που λίγο έχει διερευνηθεί: η δυναμική της Επανάστασης. Αν δηλαδή οδήγησε και σε ποιο βαθμό σε νέες κοινωνικές σχέσεις, σε μια άλλη αντίληψη για τον κόσμο, αν επήλθε κάποια ρωγμή στις εδραιωμένες αντιλήψεις. Αν αμφισβητήθηκαν –κυρίως από τους πολλούς– οι παραδοσιακές πολιτικές και θρησκευτικές ηγεσίες, ποιες οι αντιστάσεις των ηγεσιών αυτών στην επιχειρούμενη αμφισβήτησή τους. Πώς μπορεί να σκιαγραφηθεί ο επαναστάτης Έλληνας σε σύγκριση με τον προεπαναστατικό εαυτό του.

Ήταν φανερό ότι για να καλυφθούν έστω στοιχειωδώς οι απόπειρες άλλης ανάγνωσης των παραπάνω θεμάτων, και άλλων φυσικά, χρειαζόταν μια γενναία εμπλοκή όλων των ελληνικών ερευνητικών διαθεσιμοτήτων καθώς και πολλών ξένων ειδικών. [...] Η ΕΜΝΕ αναγκάστηκε να καταλήξει στην προετοιμασία ενός μικρού συνεδρίου, με στόχο να λειτουργήσει ως πρόκληση για να επισημανθούν εγκαίρως, ενόψει της επετείου των 200 χρόνων, τα ιστοριογραφικά και άλλα προβλήματα στη μελέτη και ερμηνεία του 1821. Και θέλησε, εν είδει παραδείγματος, να αναδείξει μερικές από τις όψεις του, η ερμηνεία των οποίων να βασίζεται σε νέες πηγές ή στην επανεξέταση ήδη γνωστών και σε μια άλλου τύπου ερμηνευτική προσέγγιση.

Ο Χρήστος Λούκος είναι ιστορικός, ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης. Το παραπάνω κείμενο αποτελεί μέρος της εισαγωγής του, με τίτλο «Οι στόχοι του συνεδρίου», στον τόμο Όψεις της Επανάστασης του 1821, που θα κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες από την Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού - περιοδικό Μνήμων, ο οποίος περιλαμβάνει επιλεγμένες ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν στο ομότιτλο συνέδριο που διοργάνωσε η ΕΜΝΕ στις 12-13 Ιουνίου 2015, στην Αθήνα