Οδηγίες περιποίησης

Paolo Incarnato, Στέγη, 2016, εγκατάσταση με βυζαντινά κεραμίδια, 61 x 330 x 335 εκ.

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΧΟΥΛΙΑΡΑ

Κάθε ποίημα δημιουργεί μια νέα θρησκεία. Ευτυχώς αυτό ισχύει μόνον δυνητικά. Γιατί, αν πράγματι συνέβαινε κάθε φορά, τα στυπόχαρτα σκέψεων & συναισθημάτων που αποτελούν οι σελίδες των βιβλίων δεν θα έφταναν για να απορροφήσουν τα αίματα των αιρετικών. Στην πραγματικότητα, λίγα ενθάδε κείμενα είναι πιο βαρετά από πολλά ποιήματα που ανέκφραστα υπακούουν στους εκάστοτε διαδεδομένους κανόνες και συνήθειες έκφρασης. Η εντύπωση ότι η ποίηση αποτελεί μια διαδικασία έκφρασης, η οποία όμως κάλλιστα εξαντλείται στη διαπάλη με την καθημερινότητα και τις καταγραφές της, σε προσωπικά ημερολόγια άλλοτε ή ηλεκτρονικά Προσωποβιβλία σήμερα, συνιστά εμπόδιο για τη σύλληψη του φάσματος των εφαρμογών που συναποτελούν την πάλη με τις λέξεις, η οποία ισοδυναμεί με αυτό που ονομάζεται ποίηση.

Όπως η γλυπτική και οι πλαστικές τέχνες παλεύουν με τα υλικά τους, όπως η ζωγραφική και οι εικαστικές δημιουργίες παλεύουν με σχήματα και χρώματα, όπως η μουσική παλεύει με τους ήχους, έτσι και η ποίηση παλεύει με τους ήχους και τις σημασίες που συντεταγμένα και ασύντακτα διαμορφώνουν την επικράτεια του λόγου, μια χώρα και ταυτόχρονα τόπο εξορίας όπου διαρκώς προσωρινά κατοικούν οι μνηστήρες των λέξεων.

Η ποίηση δεν χρειάζεται να πει οτιδήποτε, αν και ενδιαφέρον έχει μόνον όταν κάτι λέει. Σημασία έχει μόνον το πώς κάτι λέγεται, αλλά το πώς λέγεται οτιδήποτε δεν έχει καμία σημασία. Γι’ αυτό είναι αδύνατον να συνοψιστεί ένα ποίημα. Επιδέχεται απλώς απόσπαση μελών του, αφαίρεση οργανικών τμημάτων από μία αρτιμελή ζωοφόρο για να εκτεθούν σε μουσεία του λόγου ή άλλου είδους γραφεία τελετών πριν ενταφιασθούν.

Η ποίηση ως πυκνή και δυνητικά η πυκνότερη εκδοχή, τύποις ή και αφελούς, επεξεργασίας του λόγου αποτελεί μήτρα όλων των άλλων εκδοχών του. Από το έπος πηγάζουν το μυθιστόρημα και ο πεζός λόγος, Από την εν κινήσει εκφορά της ποίησης πηγάζει το θέατρο. Από την ποιητική συνθηματολογία και τον διάλογο των προφοριστών πηγάζει η εμπλοκή του λόγου με τέχνες και τεχνικές που διαπραγματεύονται διαφορετικά υλικά, από τα εννοιολογικά εικαστικά έργα και τη χορογραφία έως τη φωτογραφία και τις μετακινηματογραφικές δημιουργίες. Από την αρχαία λυρική ποίηση πηγάζει η αντίληψη για το σύγχρονο ποίημα στην έπειτα από τον πανούργο Γουτεμβέργιο μετακινεζική εποχή στη Δύση.

Αποτελώντας μήτρα της τέχνης του λόγου, η ποίηση ξεκίνησε ως πρωθύστερα μαζική διαδικασία, δηλαδή ως αγωγή ψυχής ή ψυχαγωγία, ως παρηγορία, παραγόρευση και στοχαστική αρμογή μεγάλου αριθμού ακροατών – που ο αλφαβητισμός μετέτρεψε σε αναγνώστες – σε αυλές ευπόρων και ευγενών και συναυλίες του δήμου πριν εγγραφούν μάζες ανθρώπων ως υποκείμενα της ιστορίας. Η μαζικότητα της ποίησης συνιστούσε ένα είδος Χόλιγουντ πριν από την επινόηση του κινηματογράφου. Εξωλογοτεχνικοί παράγοντες, όπως ιδίως περίοδοι πολιτικής καταπίεσης, κατά καιρούς επαναφέρουν στοιχεία μαζικότητας στην ποίηση, που διατηρεί όμως μια διακριτή σχέση με άλλες επαρχίες του λόγου. Από καιρό η ποίηση συνιστά ένα είδος βασικής έρευνας εξίσου άχρηστης και απαραίτητης όσο και εκείνη. Η σχέση της ποίησης με τις άλλες μορφές λόγου σήμερα είναι ισοδύναμη της σχέσης των θεωρητικών μαθηματικών με την καθημερινότητα της φυσικής και τις τεχνολογικές εφαρμογές της.

Επιπλέον, στο αχανές αρχιπέλαγος της προφορικότητας όπου επιπλέουν οι νησίδες του γραπτού λόγου, η ποίηση αποτελεί μια γραπτή τέχνη του λόγου που διαρκώς χρειάζεται να υπενθυμίζει τις καταβολές της – με την επινόηση μορφών εφαρμοσμένης προφορικότητας, όπως η σ[α]λαμοποίηση (slam poetry), αλλά και με αναγνώσεις ποιημάτων από τους συγγραφείς τους, που προσθέτουν διαφωτιστικές πληροφορίες, ανεξαρτήτως του πόσο επαρκώς διαβάζουν πολλοί ποιητές, λιγότερο παρατονισμένα πάντως από τους περισσότερους υποκριτές.

Η ποίηση, όπως κάθε δημιουργία βέβαια, παράγεται σε συγκεκριμένες, αν και όχι εύλογα προσδιορίσιμες, κοινωνικές & ιστορικές συνθήκες, εφόσον εξ ορισμού συνδέεται με τον κοινωνικό & ιστορικό χαρακτήρα της γλώσσας εντός της οποίας διεξάγεται η πάλη με τις λέξεις, όπως συμπληρώνεται και ετεροπροσδιορίζεται από τη μετάφραση, που είναι η διαδικασία μέσω της οποίας καθίσταται παγκόσμια η τοπικά και χρονικά προσηλωμένη παραγωγή της λογοτεχνίας. 

Παράλληλα όμως, ως υποδειγματική περίπτωση του δημιουργικού γεγονότος, η ποίηση επίσης εξ ορισμού υποδύεται την άρνηση της ιστορίας. Κάθε ανθρώπινο δημιούργημα στέκεται ή παριστάνει ότι στέκεται εκτός των ιστορικών συμφραζομένων του. Η δημιουργία αντιστέκεται στην ιστορία, από την οποία δημιουργείται και την οποία δημιουργεί. Η γραφή αποτελεί κορυφαία συνωμοσία (εναντίον ή υπέρ έχει μικρότερη σημασία) της αιωνιότητας. Η ποίηση ως κορυφαία εκδοχή εγγραφής της προφορικότητας εκθέτει τη φιλοδοξία της ανθρώπινης πράξης να απενταχθεί του βλέμματος της θεωρίας, ακριβώς επειδή, λόγω της κβαντικής αντίφασης όσων συμβαίνουν, είναι αδύνατη η ταύτιση θεωρίας και πράξης.

Υπάρχει βέβαια και η ζηλοφθονία. Ο ζήλος της δημιουργίας αυθόρμητα συνδέεται με την ιστορία του ανθρώπινου φθόνου, που δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό προνόμιο, όπως πολλοί Έλληνες νομίζουν Από την άποψη αυτή είναι φυσικό για έναν κατ’ εξοχήν ποιητή, όπως ο Πλάτων, να αδυνατεί να φιλοξενήσει έναν αντίζηλο, όπως ο Όμηρος των λέξεων, σε μια ιδανική πολιτεία, ενώ για έναν κεκρυμμένο ποιητή, όπως ο Αριστοτέλης που θεμελίωσε την έννοια της (Δυτικής) ποιητικής, δεν υπάρχει πρόβλημα να αποδεχθεί ότι η ποίηση υπερτερεί της ιστορίας. Στη διαπίστωση αυτή στηρίζεται η αντιποίηση αρχής την οποία προβάλλει η ποίηση, αν και μάλλον πρόκειται για αντιποίηση τέλους, όπως συμβαίνει με κάθε προσποίηση. Όπως και αν έχουν τα πράγματα, όταν πρόκειται για οδηγίες περί ποίησης, δεν υπάρχει ούτε αρχή ούτε τέλος.

Ο Γιώργος Χουλιάρας είναι ποιητής