Από τις φυσικομαθηματικές επιστήμες

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

ΣΤΕΦΑΝ ΚΛΑΙΝ, Τα όνειρα: Ένα ταξίδι στην εσωτερική μας πραγματικότητα, Μετάφραση: Παναγιώτης Δρεπανιώτης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 348

                                                Μέσα μας υπάρχουν δωμάτια. Τα περισσότερα από αυτά δεν τα έχουνε επισκεφτεί.

                                             Είναι δωμάτια ξεχασμένα. Κάθε τόσο βρίσκουμε το δρόμο προς τα εκεί.

                                      Ανακαλύπτουμε παράξενα πράγματα […] μας ανήκουν, αλλά τα βλέπουμε για πρώτη φορά. 

ΧΑΡΟΥΚΙ ΜΟΥΡΑΚΑΜΙ

Είμαστε ό,τι ονειρευόμαστε;

Τα όνειρα αλλάζουν τον κόσμο. Να, μια διατύπωση, η οποία, στην κυριολεκτική ή μεταφορική της σημασία, είναι βέβαιο πως γίνεται αποδεκτή από πολλούς ανθρώπους. Οι άνθρωποι πιστεύουν στα όνειρα. Είτε τα αντιλαμβάνονται ως σήματα, ως προφητείες, είτε, επί το υλιστικότερον, τα αντιμετωπίζουν ως κίνητρα, θεωρούν πάντως, πολύ συχνά, πως παίζουν μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη της ζωής τους –και της ζωής, γενικότερα.

Ο Στέφαν Κλάιν, αξιοποιώντας το διασημότερο όνειρο όλων των εποχών, αυτό του Ρωμαίου Καίσαρα Κωνσταντίνου, δείχνει πόσο επηρεάστηκε η ζωή δισεκατομμυρίων ανθρώπων τα τελευταία 1700 χρόνια από αυτό που είδε στον ύπνο του ένας άνδρας στα 313 μ.Χ.  Ο σταυρός και η φωνή που του είπε «Εν τούτω νίκα» καθόρισαν δραστικά την πορεία της παγκόσμιας ιστορίας.  Και δεν παίζει ρόλο αν το όνειρο υπήρξε πραγματικά ή πρόκειται για σκόπιμη επινόηση του Κωνσταντίνου. Καθόλου αυτό δεν μειώνει τη μεγάλη σημασία που μπορεί να διαδραματίσουν τα όνειρα και η επίκλησή τους στην πορεία των ανθρώπινων πραγμάτων, συλλογικών και ατομικών.

Βάσει αυτής της εκτίμησης, ο Κλάιν θα επιχειρήσει να κάνει μια ευρεία αποτίμηση της έρευνας αναφορικά με τα όνειρα, άρα και με τα ζητήματα του ύπνου γενικότερα. Όντας ο ίδιος φυσικός, με επιπλέον σπουδές στην φιλοσοφία και διδακτορικό στη θεωρητική βιοφυσική, παρουσιάζει στο βιβλίο του μια μελέτη των σχετικών θεμάτων, η οποία δίνει ιδιαίτερο βάρος στις μεθόδους των φυσικών επιστημών. Στην πραγματικότητα, στο κέντρο της προσέγγισής του βρίσκονται τα πορίσματα της νευροβιολογίας και μάλιστα τα απολύτως πρόσφατα, αν σκεφτούμε πως η γερμανική έκδοση του βιβλίου γίνεται το 2014. Αυτός είναι ο λόγος, άλλωστε, που επέλεξα να το παρουσιάσω, στο πλαίσιο μιας στήλης με τίτλο «Από τις Φυσικομαθηματικές Επιστήμες». Πρόκειται, λοιπόν, για ένα έργο «θετικής» επιστήμης με αντικείμενο ένα θέμα που απασχολεί τους πάντες από πάντα.

Τι γίνεται όταν κοιμόμαστε; Γιατί κοιμόμαστε; Τι είναι ο ύπνος; Τι είναι τα όνειρα; Τα «βλέπουμε» ή τα «βιώνουμε»; Είναι ασπρόμαυρα ή πολύχρωμα; Ακούμε στα όνειρα; Οσφραινόμαστε; Ακουμπάμε; Βλέπουμε τον εαυτό μας καμιά φορά; Έχουμε συνείδηση όταν ονειρευόμαστε; Μπορούμε να κατευθύνουμε τα όνειρά μας; Μπορούμε να «πράξουμε» κατά τον ύπνο μας; 

Τέτοια και πολλά ακόμη αντίστοιχα είναι τα ερωτήματα που αντιμετωπίζει ο Κλάιν στα «Όνειρα». Ξεκινώντας με μια πολύ σύντομη, αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, εξιστόρηση των αντιλήψεων που έχουν αναπτυχθεί από τα αρχαία χρόνια σχετικά με τον ύπνο και τα όνειρα γρήγορα περνάει στη σύγχρονη επιστημονική έρευνα του ύπνου. Περιγράφει πώς διαιρείται η χρονική διάρκεια, κατά την οποία κοιμόμαστε, σε εναλλασσόμενες περιόδους βαθέος ύπνου και ύπνου REM (κατά τον οποίο τα μάτια μας κινούνται συνεχώς και ταχύτατα), εξηγεί όσα έχουμε μάθει πια, με μεγάλη ακρίβεια, για την ηλεκτρική δραστηριότητα  του εγκεφάλου, για τον τρόπο με τον οποίο διεκπεραιώνει τον επιτελικό ρόλο του, για τις διαιρέσεις τομέων και περιοχών στο εσωτερικό του, για τις λειτουργίες που επιτελούν διαφορετικά εγκεφαλικά κέντρα, αλλά και για την ολιστική-συνθετική δραστηριότητά του. Από την άποψη αυτή, ο Κλάιν μας δίνει τη δυνατότητα να μάθουμε πράγματα για τον εγκέφαλο και τα σχετικά με αυτόν επιστημονικά πορίσματα, χωρίς ούτε στιγμή να χάνει την εστίαση στο βασικό του αντικείμενο.

Η αναγνώστρια του βιβλίου πολύ γρήγορα θα αντιληφθεί πόσα πράγματα που πιθανά θεωρούσε βέβαια αναιρούνται με πειστικό τρόπο. Κυρίως, όμως, θα συνειδητοποιήσει πως πολλά από όσα είχε αποκομίσει εμπειρικά, με βασικό εργαλείο την αυτοπαρατήρηση, είναι πολύ κοντά στην πραγματικότητα, που αποδεικνύει η νευροεπιστήμη και η επιστήμη του ύπνου.

Ξεκινώντας με τις βεβαιότητες, ας σημειώσω πως η άποψη ότι ο ύπνος είναι αναγκαίος για την ξεκούραση του εγκεφάλου θεωρείται σήμερα εν πολλοίς εσφαλμένη, στο μέτρο, που, αντίθετα από ό,τι συμβαίνει με τους υπολογιστές, στη διάρκεια του ύπνου, ο ανθρώπινος εγκέφαλος  δαπανά τις ίδιες περίπου ποσότητες ενάργειας, όπως και κατά την εγρήγορση, ενώ η δραστηριότητά του κάθε άλλο παρά ατονεί. Ο ύπνος φαίνεται να χρειάζεται στον άνθρωπο για πολύ διαφορετικούς λόγους, τους οποίους ο Κλάιν περιγράφει εξαιρετικά. Μας πείθει δε πως η ενεργητικότητα του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια του ύπνου κάθε άλλο παρά ασυνάρτητη, χαοτική και «αυθόρμητη» είναι. Αντίθετα, τότε είναι που, σε μεγάλο βαθμό, ελέγχονται, μαθαίνονται και «τακτοποιούνται» διαδικασίες, οι οποίες είναι απολύτως καθοριστικές για την ζωή του υποκειμένου. Μεγάλο μέρος τους φυσικά παραμένει ασυνείδητο, πράγμα που όχι μόνο δεν σημαίνει «ανεξέλεγκτο», αλλά, ακριβώς αντίθετα, εξαιρετικά αποτελεσματικό. Σκεφτείτε πώς αλλάζετε ταχύτητες κατά την οδήγηση, για να αντιληφθείτε τη σημασία της «μάθησης και τακτοποίησης» τέτοιων διαδικασιών.  Σκεφτείτε, ακόμη χαρακτηριστικότερα, τι θα σήμαινε να κάνετε κατόπιν συνειδητής σκέψης –κι ενώ «ο νους μας χοροπηδάει συνεχώς σαν το κατσίκι» -όλα όσα κάνετε στις καθημερινές σας δραστηριότητες, για να αντιληφθείτε την αδυνατότητα του να λειτουργήσετε στοιχειωδώς και στα πιο απλά πράγματα. Αν ήταν να έχουμε διαρκώς στη σκέψη μας, με συνειδητό τρόπο, όσα κάνουμε, δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε τίποτε. Αν ήταν να ξέρουμε συνειδητά όλα όσα απαιτούνται για να οδηγήσουμε μέχρι τη δουλειά, το αυτοκίνητο δεν θα ξεκινούσε ποτέ.

Ο Κλάιν μας εξηγεί πόσο αυτά που ονομάζει «ζόμπι στον εγκέφαλο» ενδυναμώνονται με τη λειτουργία του εγκεφάλου στη διάρκεια του ύπνου, λειτουργία, η οποία κατεξοχήν βασίζεται στα όνειρα. Στα όνειρα, που όλοι μας, ό,τι κι αν νομίζουμε, όσο και δεν τα θυμόμαστε το πρωί, βιώνουμε σε μεγάλους αριθμούς κάθε νύχτα, σε όλη μας τη ζωή. Έγραψα «βιώνουμε» κι όχι «βλέπουμε», για να υπογραμμίσω πως τα όνειρα δεν μοιάζουν με κινηματογραφική ταινία τόσο, αλλά περισσότερο σαν κολάζ, που σημαίνει πως οι εικόνες βρίσκονται ήδη «εκεί μέσα» και οι συνειρμικές διαδικασίες τις επιλέγουν ή όχι, τις ανασυνθέτουν ή τις τροποποιούν. Τα όνειρα, λοιπόν, δεν βλέπονται, αλλά δημιουργούνται. Ή, λίγο διαφορετικά, δεν βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι, αλλά όπως ήδη τα ξέρουμε. Κάποιοι ίσως θα αναγνωρίσουν στις διατυπώσεις αυτές την άποψη του Καντ πως «δεν βλέπουμε τον κόσμο όπως είναι, αλλά όπως μπορούμε να τον δούμε». Και θα έχουν δίκιο. Ο Κλάιν θα υποστηρίξει πολύ βάσιμα πως ο εγκέφαλος, κατά βάση, είναι ένα «κλειστό σύστημα», που ασχολείται πολύ περισσότερο με τον «εαυτό» του παρά με τον «εξωτερικό κόσμο». Από αυτήν την άποψη, τα «στοιχειώδη σωματίδια του Εγώ» δεν είναι ούτε γεγονότα ούτε ερεθίσματα, αλλά κυρίως συναισθήματα.

Όπως σημειώνει, «υπάρχει κάτι σαν εσώτατος  πυρήνας της συνείδησης του εαυτού μας. Τούτος ο πυρήνας περιβάλλεται από στρώσεις, σαν κρεμμύδι, που περιλαμβάνουν τη μνήμη, τη γλώσσα και τις σκέψεις. Στη διάρκεια του ύπνου, οι στρώσεις «ξεφλουδίζονται». Έτσι, στα όνειρά μας συναντούμε τον εσώτατο εαυτό μας, την «πρωτοσυνείδησή» μας […] Μπορεί εκεί να βρίσκονται τα θεμέλια της ατομικής μας ταυτότητας. Ίσως πρόκειται μάλιστα για την κατάσταση της συνείδησης στην οποία, ως βρέφη, ακόμη χωρίς αναμνήσεις και χωρίς χαρακτήρα με έντονα γνωρίσματα, αναπτύσσουμε μια αντίληψη για το ποιοι είμαστε […] Στ διάρκεια του ύπνου, το Εγώ διαλύεται στα στοιχειώδη σωματίδιά του. Η αίσθηση ότι η προσωπικότητά μας δεν έχει τη δομή που νομίζαμε μπορεί να είναι ανησυχητική –αλλά μπορεί να είναι και απελευθερωτική […] [Κατόπιν], κατά τη διάρκεια της νύχτας, σκαρφαλώνουμε σιγά σιγά από τις υποτυπώδεις μορφές συνειδητότητας στις όλο και πιο σύνθετες […] Απ’ αυτή τη σκοπιά, κάθε νύχτα διατρέχουμε την ίδια απόσταση που η διαδικασία της εξέλιξης χρειάστηκε τουλάχιστον 350 εκατομμύρια χρόνια για να διανύσει. Καθώς ο εγκέφαλος των ερπετών, των πτηνών και των θηλαστικών γινόταν εξελικτικά ολοένα και πιο σύνθετος, άρχιζε στον φυσικό κόσμο να ανατέλλει η συνείδηση. Λέτε να μοιάζει ο εσωτερικός κόσμος μιας σαύρας ή ενός πουλιού με τα αποσπασματικά όνειρα που βλέπουμε τις πρώτες ώρες τις νύχτας;»

Τα όνειρα, σύμφωνα με τον Κλάιν, είναι διαδικασίες επεξεργασίας πληροφοριών, ενίσχυσης δεξιοτήτων, προσαρμογής του ψυχισμού στα δεδομένα του. Και, πάντοτε, είναι διαχείριση συναισθημάτων. Δεν χρειάζεται να ψάχνουμε κρυφά νοήματα στα όνειρα. Τα όνειρα δεν χρειάζονται αποκρυπτογράφηση. Από αυτήν την άποψη, η φροϋδική ερμηνεία δεν θεωρείται και πολύ ενδιαφέρουσα. Ο Κλάιν, μάλιστα, θα υποστηρίξει πως η Ψυχανάλυση δεν μπορεί να διεκδικεί τίποτε περισσότερο από την αποδοχή της ως μεταβατική μορφή για μια επιστημονική προσέγγιση, όπως, άλλωστε, ήταν η πρόθεση του ίδιου του Φρόιντ. Νομίζω πως η Ψυχανάλυση αδικείται. Αυτό, ωστόσο, δεν θα πρέπει να οδηγήσει του φίλους της στο να αδικήσουν με τη σειρά τους την νευροβιολογική έρευνα.

***

«Τα όνειρα» είναι ένα εξαιρετικό δώρο των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Το οποίο θα έχει την ευκαιρία να επιβεβαιώσει, όπως εμπειρικά ξέρει, πως τα θέματα που κυριαρχούν στα όνειρα είναι οι καταδιώξεις, η πτώση από μεγάλο ύψος, η εμπειρία του να προσπαθείς επίμονα αλλά μάταια να κάνεις κάτι εξαιρετικά επείγον και το σεξ. Ότι το τελευταίο είναι μεν μέσα στις τέσσερις «δημοφιλέστερες επιλογές», αφορά όμως μόνο το 11% των ονείρων των ανδρών και το 4% των γυναικών. Ότι, επιπλέον, η λογική σκέψη εμφανίζεται σε διπλάσιο ποσοστό στα γυναικεία απ’ ότι στα ανδρικά όνειρα.

Θα επιβεβαιώσει ακόμη πως ένα από τα πιο κοινά θέματα είναι το άγχος για τις σχολικές εξετάσεις, που συνεχίζει να γεμίζει τα όνειρά μας ακόμη και εβδομήντα χρόνια μετά από την τελευταία μας εξέταση.

Θα μάθει, επιπλέον, πως μπορούμε να κατευθύνουμε συνειδητά τα όνειρά μας και να επιλέξουμε τον άνθρωπο που θέλουμε να δούμε στον ύπνο μας. Θα μάθει πως πλέον έχουμε τη δυνατότητα να διαβάζουμε τα όνειρα από έξω με ειδικές τομογραφικές συσκευές. Θα καταλάβει γιατί ο Κάφκα έγραφε αυτά που έγραφε και έτσι όπως τα έγραφε. Μεταξύ πολλών άλλων.

Πρόκειται για βιβλίο μοναδικό στα ελληνικά – και ίσως όχι μόνο.

Ibrahim Mahama, Check Point Sekondi Loco. 1901- 2030, 2017- 2017, διάφορα υλικά,
Torwache, Κάσελ, documenta 14, φωτ.: Ibrahim Mahama