Γιατί ο Καβάφης αντιπαθούσε τον Ιουλιανό;

Olaf Holzaphel, άποψη εγκατάστασης, Α.Σ.Κ.Τ., Αθήνα, documenta 14, φωτ.: Στάθης Μαμαλάκης

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗ

Για το ότι ο Καβάφης αντιπαθούσε τον Ιουλιανό δεν υπάρχει “η ελαχίστη αμφιβολία”. Στον “Ιουλιανό εν Νικομηδεία” λ.χ. σατιρίζεται η υποκρισία του ελληνολάτρη βασιλέα. Αλλού η μεταρρυθμιστική του προσπάθεια, το “σύστημα καινούριας εκκλησίας” που εισηγήθηκε καταδικάζεται ως “αστείο στη σύλληψι και την εφαρμογή”. Και τέλος, οι Αντιοχείς δεν εννοούν να παρατήσουν “την ενήδονη και απόλυτα καλαίσθητη” ζωή τους και λοιδορούν σκληρά, “τες περί των ψευδών θεών αερολογίες του, / τες ανιαρές περιαυτολογίες· / την παιδαριώδη θεατροφοβία· / την άχαρη σεμνοτυφία του· τα γελοία του γένεια.”

Γιατί τόσο μένος ενάντια στον Ιουλιανό; Ας πω εν παρόδω πως και εδώ ο Καβάφης, συνασπιζόμενος με τους αρχαίους σατιριστές του Ιουλιανού, είναι εξαίρεση. Οι περισσότεροι συγγραφείς της εποχής τιμούν αυτόν τον αμετάπειστο νοσταλγό ενός κόσμου που έδυε.

Πιστεύω πως τον Καβάφη τον ενοχλεί ο “πουριτανισμός” του Ιουλιανού. Σίγουρα, ο Αλεξανδρινός θα είχε προσέξει τις ειρωνικές νύξεις που κάνει ο Ρωμαίος αυτοκράτορας για τους “ανδρείους της ηδονής”. Έτσι στον Μισοπώγωνά του μιλάει για κάποιον Καππαδόκη, αναθρεμμένο κάτω απ' τις πιο ύποπτες συνήθειες στην Αντιόχεια, όπου έμαθε “τι άλλο; πως δεν πρέπει να σχετιζόμαστε με γυναίκες αλλά με αγόρια” και που “αφού επιδόθηκε, είτε ενεργητικά είτε παθητικά, στο άθλημα”, εκπατρίστηκε, παίρνοντας μαζί του, για να θυμάται την Αντιόχεια, και μια παρέα χορευτών, στους Κέλτες, που προσπάθησε μάταια να τους κατηχήσει στις ορχηστικές τέρψεις.

Σε ένα άλλο πάλι έργο του, τους Καίσαρες, μια χαριτωμένη σάτιρα όπου παρουσιάζονται οι Θεοί κι οι ρωμαίοι βασιλείς να συνεορτάζουν τα Σατουρνάλια (ή Κρόνια), να τι λόγια βρίσκει ο Σειληνός, που σχολιάζει σκωπτικά έναν έναν τους αυτοκράτορες καθώς προσέρχονται για να καθίσουν στο συμπόσιο, για τον Αδριανό: Όταν φτάνει ο Αδριανός, «βαθείαν έχων την υπήνην, ανήρ σοβαρός τε τα άλλα και δη και μουσικήν εργαζόμενος, εις τε τον ουρανόν αφορών πολλάκις και πολυπραγμονών» (ένας σοβαρός κατά τα άλλα άνθρωπος, με μακριά γενειάδα, εξασκώντας ιδίως τη μουσική και κοιτάζοντας στον ουρανό και εντρυφώντας σε πράγματα μυστικά), ο Σειληνός αναφωνεί: «Τι δε υμίν ούτος ο σοφιστής δοκεί; Μων Αντίνοον τήδε περισκοπεί; Φρασάτω τις αυτώ μη παρείναι το μειράκιον ενθαδί και παυσάτω του λήρου και της φλυαρίας αυτόν». (Πώς σας φαίνεται ετούτος εδώ ο σοφιστής; Μήπως ψάχνει κι εδώ τον Αντίνοο; Ας του πει κάποιος πως δεν βρίσκεται εδώ το αγοράκι και να του κόψει τα ληρολογήματα). Το βέβαιο είναι ένα: ο Καβάφης προσπαθεί να πληρώσει τον Ιουλιανό με το ίδιο (σατιρικό) νόμισμα...

(σατιρικό) νόμισμα...