Οι ηττημένοι στην επαναστατική παράδοση

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΜΗΝΑ

MURRAY BOOKCHIN, Η τρίτη επανάσταση. Λαϊκά κινήματα στην επαναστατική εποχή, τόμος 4ος, μτφ. Κώστας Κουρεμένος, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 336

Ριζοσπάστης συνδικαλιστής στο αμερικανικό εργατικό κίνημα της δεκαετίας του ’30, διανοούμενος που δίδαξε σε πανεπιστήμια στη Νέα Υόρκη, στο Νιου Τζέρζι και αλλού, φιλοτροτσκιστής που αργότερα στράφηκε στον αναρχισμό και στον κομμουναλισμό και κατόπιν στην κοινωνική οικολογία, ο Murray Bookchin (1921 – 2006) υπήρξε ένας από τους πιο ρηξικέλευθους στοχαστές της Αριστεράς του 20ού αιώνα. Κατά τη γνώμη μου, σε δύο κυρίως σημεία εντοπίζεται η πρωτοτυπία της σκέψης του: πρώτον, στο ότι ενώ προέρχεται από τον αναρχικό χώρο και ασκεί δριμεία κριτική στον μαρξισμό, εντούτοις, χρησιμοποιεί τα μαρξικά μεθοδολογικά εργαλεία στα θέματα της ταξικής ανάλυσης και της ενδεχομενικότητας της ιστορικής κίνησης∙ και, δεύτερον, ενώ είναι ελευθεριακός, αποδίδει τεράστια σημασία στο καίριο ζήτημα της (αυτό)οργάνωσης.

Ο Murray Bookchin ήταν πολυγραφότατος συγγραφέας. Από το corpus του, αξίζει ιδιαίτερα να μνημονευθούν τα έργα Τι είναι κοινωνική οικολογία (Βιβλιοπέλαγος), Μαρξισμός και αναρχισμός (Ισνάφι), Οι Ισπανοί αναρχικοί (Βιβλιοπέλαγος), Η οικολογία της ελευθερίας (Αντιγόνη) και, βέβαια, το μνημειώδες, τετράτομο Η Τρίτη Επανάσταση, που γράφτηκε μεταξύ του 1996 και του 2003. Η έκδοση του magnum opus του Bookchhin στα ελληνικά ολοκληρώνεται αισίως με την κυκλοφορία του τέταρτου τόμου από την Αλεξάνδρεια.

Σε τι συνίσταται όμως η «Τρίτη Επανάσταση» και πώς την αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας; Σχηματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, σύμφωνα με τη συλλογιστική του Bookchin, όλες οι μείζονες επαναστάσεις της νεωτερικότητας, από την Αγγλική του 17^ου αιώνα έως τον Ισπανικό Εμφύλιο (όπου και τελειώνει η αφήγησή του), διακρίνονται σε τρεις φάσεις: σε μια πρώτη, κατά την οποία μια σειρά από περισσότερο ή λιγότερο προοδευτικές ομάδες, με αντικρουόμενες επιδιώξεις, συνασπίζονται απέναντι στο εκάστοτε ancient regime∙ σε μια δεύτερη, κατά την οποία, εντός των προοδευτικών, αναδύεται μια ρεφορμιστική τάση, που τελικά καταλαμβάνει την εξουσία και εν πολλοίς ματαιώνει την Επανάσταση∙ και σε μια τρίτη, κατά την οποία τα πιο επαναστατικά τμήματα, που σύμφωνα με τον συγγραφέα, συνηθέστερα έχουν και τη μεγαλύτερη σύνδεση με τη λαϊκή βάση, εξεγείρονται προσπαθώντας να πραγματώσουν την Επανάσταση και τελικά αποτυγχάνουν. Θα μπορούσε κανείς να προσάψει στον Bookchin ότι το σχήμα του είναι αρκετά ολιστικό και μηχανιστικό, όμως και πάλι, αξίζει να παρακολουθήσει τη συλλογιστική του και το πώς την εφαρμόζει, ανατρέχοντας στις Επαναστάσεις που εξετάζει στους τέσσερις τόμους.

Πολύ συνοπτικά: στον πρώτο τόμο της τετραλογίας ο Bookchin ασχολείται με την Αγγλική (Κοινοβουλευτική) Επανάσταση του 17^ου αιώνα, με την Αμερικανική Επανάσταση και με τη Γαλλική. Εξετάζοντας το θέμα του από τα κάτω, εστιάζει στα κινήματα των Diggers και των Levellers (Αγγλία), στις οργανώσεις βάσεις και στα υπόγεια δίκτυα (Αμερική), και στον Μπαμπέφ και τους Sans-culottes (Γαλλία). Ο δεύτερος τόμος περνά στα επαναστατικά κινήματα του 18^ου αιώνα (εξεγέρσεις του 1830 και του 1848), που φτάνουν βεβαίως στο αποκορύφωμά τους με την Κομμούνα του 1871, «αυτή τη Σφίγγα που τρομοκρατεί τα μυαλά των αστών», όπως σημειώνει ο Μαρξ. Ο τρίτος τόμος της τετραλογίας είναι εξολοκλήρου αφιερωμένος στην Οκτωβριανή Επανάσταση: ορμώμενος, υποθέτω, από τα προτάγματα του κομμουναλισμού και της κοινωνικής οικολογίας, εδώ ο Bookchin προκρίνει την αριστερή πτέρυγα των Εσέρων (που εξέφραζαν κυρίως τον αγροτικό κόσμο και τις παραδόσεις του στην αυτοοργάνωση) έναντι των Μπολσεβίκων, ενώ για τους ίδιους λόγους συντάσσεται και με τους αναρχικούς του Νέστορ Μαχνό.     

Ο τέταρτος και τελευταίος τόμος αναφέρεται στις Επαναστάσεις που ξέσπασαν στη Γερμανία και στην Κεντρική Ευρώπη μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, καθώς και στον Ισπανικό Εμφύλιο (ή, πιο σωστά, την Ισπανική Επανάσταση, υπό την έννοια ότι οι φρανκιστές στην πραγματικότητα ήρθαν για να καταπνίξουν την επαναστατική διαδικασία που ήταν σε εξέλιξη. Εξάλλου η λέξη «εμφύλιος» τις περισσότερες φορές συσκοτίζει τα κοινωνικά αίτια της σύγκρουσης).

«Στη Γερμανική Επανάσταση του 1918, θεωρώ ότι οι προθέσεις της Ρόζας ήταν ίσως από τις ευγενέστερες, και στο πέτο μου φορώ ένα λουλούδι στη μνήμη της» γράφει με συναισθηματική φόρτιση ο Bookchin. Όμως συνεχίζει: «Αλλά για τον γερμανικό επαναστατικό σοσιαλισμό, η στρατηγική της υπήρξε καταστροφική…».

Για τον Bookchin, δεν υπήρξε επανάσταση των Σπαρτακιστών. Ήταν μια αυθόρμητη εξέγερση του βερολινέζικου προλεταριάτου, την οποία δεν μπόρεσαν να καθοδηγήσουν οι Σπαρτακιστές επειδή (σε αντίθεση με τους Σοσιαλδημοκράτες) δεν είχαν γείωση στην βάση των εργατικών συνδικάτων. Σ’ αυτό το πλαίσιο κινείται η κριτική του, όχι τόσο στην Λούξενμπουργκ, όσο στον Καρλ Λίμπκνεχτ. Για τον συγγραφέα, εξίσου καταστροφική για την αποτυχία της επανάστασης στις κεντροευρωπαϊκές χώρες στα επόμενα χρόνια στάθηκε και η πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης μετά την επικράτηση του Στάλιν.

Οι σελίδες που αφιερώνει στην Ισπανία- το μεγαλύτερο κομμάτι του βιβλίου- είναι ακόμα πιο φορτισμένες. «Η Ισπανία έδωσε στον κόσμο μια ουτοπική εικόνα του προλεταριάτου, που οι στοχαστές την είχαν αντικρύσει ως τότε μόνο στις στιγμές των πιο αχαλίνωτων φαντασιώσεών τους», σημειώνει.

Πριν περάσει στα καθαυτό γεγονότα του 1936-39, ο Bookchin παραθέτει μια εξαντλητική αναδρομή στη νεότερη ισπανική ιστορία και στην κοινωνική δομή της χώρας, ιδιαίτερη χρήσιμη για να κατανοήσει κανείς τις συνθήκες της περιόδου που μας ενδιαφέρει. Για τον συγγραφέα, στην Ισπανία φορείς της «Τρίτης Επανάστασης» ήταν ο αγροτικός κόσμος, το προλεταριάτο της Καταλονίας, των Αστουριών και άλλων περιοχών, οι αναρχικοί και οι αναρχοσυνδικαλιστές της CNT/FAI και μικρότερες ομαδώσεις όπως το POUM.  Αναζητώντας τα αίτια της αποτυχίας της Επανάστασης και της ήττας των Δημοκρατικών στον πόλεμο, πέρα από τους συντριπτικούς εξωγενείς παράγοντες, ο Bookchin στέκεται κυρίως στην απροθυμία των αστικών δημοκρατικών κομμάτων να προχωρήσει ο κοινωνικός μετασχηματισμός, στην εμπλοκή και την καταστροφική πολιτική των σταλινικών, αλλά και στην έλλειψη στρατηγικής εκ μέρους της CNT/FAI. O Bookchin δεν αρέσκεται στα ηρωικά αφηγήματα: χαιρετίζει τους Ισπανούς συντρόφους του για την αυταπάρνηση και την ταξική τους συνείδηση, όμως συγχρόνως τους ασκεί κριτική για τις εσωτερικές τους έριδες, τις συχνά απερίσκεπτες ενέργειές τους και, κυρίως, για την έλλειψη οργάνωσης.

Το θέμα είναι πολύ μεγάλο και ο χώρος δεν επαρκεί. Όπως έγραψα και πιο πάνω, οι θέσεις του Bookchin μπορεί να εγείρουν αντιρρήσεις, ειδικά από μαρξιστική σκοπιά, και ο υπογράφων έχει αρκετές (π.χ. σε ό,τι αφορά την κριτική του στην Λούξενμπουργκ). Παρόλα αυτά, δεν μπορεί παρά να σταθεί κανείς με σεβασμό μπροστά στη στέρεα συλλογιστική του συγγραφέα, στην ακαταπόνητη ιστορική του έρευνα και στον πλούτο του πραγματολογικού υλικού που μας προσφέρει για την κάθε περίοδο που εξετάζει. Η τετραλογία του Murray Bookchin συγκροτεί μια «επαναστατική παράδοση» από την πλευρά των ηττημένων.

Ο Θανάσης Μήνας είναι ραδιοφωνικός παραγωγός και επιμελητής εκδόσεων

Χρήστος Αθανασιάδης, Μήδεια, 2017, μικτή τεχνική, 159 x 159 εκ.