Αραβικοί βίοι παράλληλοι

ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗ

ΠΕΡΣΑ ΚΟΥΜΟΥΤΣΗ, Ανθολογία Σύγχρονης Αραβικής Ποίησης (Έρευνα, επιλογή, πρόλογος, επιμέλεια και μετάφραση από τα αραβικά) Εκδόσεις ΑΩ, σελ. 136

Μεταξύ 1704 και 1717 έγινε για πρώτη φορά γνωστή στην Ευρώπη η μετάφραση του έργου 1001 Νύχτες. Ο Γάλλος Γκαλάν με την «πειραγμένη» μετάφρασή του -πώς να μην είναι πειραγμένο ένα τόσο ανεξάρτητο κείμενο, αφού απευθυνόταν πρωτίστως στη Γαλλική αυλή;- έκανε μια κίνηση ρουά ματ (να ακόμη μια αραβική λέξη). Μ’ αυτή την κίνηση κέρδισαν όλοι, και γέμισαν οι βιβλιοθήκες του κόσμου και των παιδιών με, καινούρια για το δυτικό κόσμο, αναπάντεχα παραμύθια. Την ελληνική μετάφραση του έργου, που έγινε μάλλον από τα ιταλικά και όχι από τα γαλλικά, πραγματοποίησε ο Πολυζώης Λαμπανιτζιώτης κατά διαστήματα (1757-1762 και 1791-1794). Το έργο μεταφράστηκε στα ελληνικά απευθείας από τα αραβικά στις αρχές του 20^ού αιώνα από τον …υιοθετημένο Αιγυπτιώτη (καθότι πήγε στην Αίγυπτο και έμεινε εκεί από αγάπη, δεν ήταν εκεί γεννημένος) Κωνσταντίνο Τρικογλίδη.

Άραγε θα έπρεπε να κακιώσουμε τον Λαμπανιτζιώτη για το ζουμερό κείμενο (εκδόσεις Εστίας με επιμέλεια Γ. Κεχαγιόγλου) που μας άφησε από τα παραμύθια της Χαλιμάς; Όχι βέβαια, να τον ευχαριστήσουμε πρέπει! Χάρη σ’ αυτόν η Ελλάδα γνώρισε τις 1001 Νύχτες περίπου όπως η υπόλοιπη Ευρώπη, κι αργότερα ένας φοβερός Κώστας Τρικογλίδης έδωσε ένα άλλο υπέροχο κείμενο γεμάτο αγάπη και επίσης πολύ καλογραμμένο, από τα αραβικά αυτή τη φορά (εκδ. Ηριδανός).

Κάτι παρόμοιο έγινε και με τη σύγχρονη αραβική ποίηση: Ο μακαρίτης Κωστής Μοσκώφ το 1993 θα κυκλοφορήσει το βιβλίο Αραβική Ποίηση - 20^ός αιώνας. Μπορεί να μην μεταφράστηκαν όλα τα έργα από τα αραβικά. Ήταν όμως ένα πρώτο μεγάλο βήμα στον τομέα της γνώσης της σύγχρονης αραβικής ποίησης. Μ’ αυτόν τον τρόπο έσπαγε ο «οριενταλισμός» της γνωριμίας μας με την αραβική λογοτεχνία, όπου το «άρωμα ανατολής» βαφόταν πολλές φορές μέσα στους ρομαντικούς πίνακες και τους αμανέδες…

Και να τώρα, 2016, Ανθολογία Σύγχρονης Αραβικής Ποίησης από τις εκδόσεις ΑΩ, από τα αραβικά, από την Πέρσα Κουμούτση. Μουταμπακάτ, λένε οι Άραβες, αναλογίες. Βίοι παράλληλοι, θα λέγαμε για την ανάπτυξη δύο μεγάλων ρευμάτων της λογοτεχνίας: από τη μετάφραση στο πρωτότυπο, με σεβασμό για μια καινούρια μετάφραση/ανάπτυξη. Όπως και τότε, από τον Πολυζώη Λαμπανιτζιώτη στον Κώστα Τρικογλίδη, έτσι και τώρα, από τον Κωστή Μοσκώφ στην Πέρσα Κουμούτση.

Ποια είναι η Πέρσα Κουμούτση; Πρωτίστως είναι η ελληνική φωνή του μοναδικού βραβείου Νόμπελ της αραβικής λογοτεχνίας, του Ναγκιμπ Μαχφούζ. Αιγύπτιος αυτός, που τα έργα του διαδραματίζονται σχεδόν πάντα στις φτωχογειτονιές του Καΐρου, Αιγυπτιώτισα η Πέρσα Κουμούτση, και μάλιστα γυναίκα: σ’ έναν κόσμο όπου η υποταγή γίνεται υπομονή, και όπου κερδίζει την ανεξαρτησία της μέσα από ένα χαμόγελο και μια εξαιρετική ευγένεια γραφής… Η φωνή της έχει γίνει σα δωμάτιο όπου διαβάζουν την αραβική λογοτεχνία στα ελληνικά.

Η Πέρσα είναι επίσης συγγραφέας, όπου οι επιδράσεις της αραβικής λογοτεχνίας και δη του Μαχφούζ, είναι φανερές, παρόλο που η κα Κουμούτση έχει μεταφράσει και πολλά άλλα λογοτεχνικά έργα στα ελληνικά. Το παρόν βιβλίο έχει πολλά καλά χαρακτηριστικά. Δηλαδή, πρέπει κανείς να το εκτιμήσει όχι μόνο ως μετάφραση, αλλά και ως αντικείμενο που απαίτησε έρευνα, αναζήτηση και κόπο, ώστε να προβληθεί η αραβική ποίηση του σήμερα.

Για τη σύγχρονη αραβική ποίηση μπορούμε να πούμε το εξής: Πρώτα-πρώτα, τα δεσμά της μουσικής δεν αφήνουν να υπάρχει απόλυτα ελεύθερος στίχος στην αραβική ποίηση. Αν και αυτή η πρόταση λέγεται κατά κόρον, είναι αληθινή; Δεν είμαι σίγουρη, γιατί σε κάθε γλώσσα βρίσκεται ο τρόπος να αναπτυχθεί, ακόμη και φορμαλιστικά, ηχητικά, παρηχητικά, συμβολικά, δραματικά, ξαφνικά και αναπάντεχα, η ελευθερία. Πάντως, θεωρείται ότι γυναίκα ήταν αυτή που πρώτη χρησιμοποίησε τον ελεύθερο στίχο στα αραβικά, περί το 1947, η Ιρακινή Νάζικ αλ-Μαλάικα (1923-2007) to 1947 καθώς και Μπαντρ Σάκιρ αλ-Σαγιάμπ (126-1964), την ίδια χρονιά επίσης.

Τους ποιητές της νεότερης έως και σύγχρονης αραβικής εποχής, της λεγόμενης Νάχντα, θα μπορούσαμε να διαχωρίσουμε σε τρεις κατηγορίες: στους «τεχνοκράτες παραδοσιακούς» ποιητές, στους «εξόριστους που δεν είχαν απαραιτήτως φύγει από τον τόπο τους» και στους «πρωτοποριακούς». Βάζουμε εισαγωγικά στους όρους κατηγοριοποίησης, γιατί στην ουσία πρόκειται απλώς για έναν τρόπο που βλέπουμε εμείς σήμερα αυτή την ποίηση που μας αγκαλιάζει και μας μιλάει, και δίνουμε στους όρους αυτούς κυρίως χρονολογική σημασία, σαν να είναι τρία κύματα του χρόνου, αλλά όχι μόνο.

Οι λεγόμενοι «τεχνοκράτες» ποιητές είναι αυτοί που χρησιμοποιούν με ιδιαίτερη μαεστρία τα παραδοσιακά μέτρα, αποδεικνύοντας τη γνώση και την εμπειρία της μακραίωνης αραβικής ποιητικής παράδοσης, που αντλούν επίσης από την παράδοση το μεγαλύτερο μέρος της θεματικής τους, αλλά οραματίζονται την ανάπτυξη της αραβικής κοινωνίας και γραμμάτων. Σ’ αυτούς ανήκουν, κατά την ταπεινή γνώμη μας, ο Σάουκι (1868-1932), ο λεγόμενος «πρίγκιπας των ποιητών», Αιγύπτιος που καμιά ανθολογία δεν τολμά να μη βάλει πρώτο και καλύτερο, και ο Σύρος Καμπάνι (1923 –1998). Παρά τη χρονική τους απόσταση, και παρά το γεγονός ότι ο Καμπάνι δεν είναι ένας επίγονος ποιητής, αλλά ένας μεγάλος ποιητής, και οι δυο τους, ανήκουν στους «τεχνοκράτες», με την έννοια ότι είναι αριστοτέχνες μεν, όχι επαναστάτες δε.

Αυτούς που ονομάζομε εξόριστους ποιητές, ζουν και γράφουν το περιθώριο της ποιητικής τους παράδοσης, απομακρύνονται από τον «στρωμένο» δρόμο της αραβικής ποίησης και αναπτύσσουν ανοίγματα σε ξένα ακούσματα και προβληματισμούς. Αρκετοί από αυτούς έχουν την τύχη να ζήσουν μακριά από τις αραβόφωνες πατρίδες τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ είναι ο Χαλίλ Γκιμπράν, οικονομικός εξόριστος στις ΗΠΑ, αλλά και «διαμαρτυρόμενος» εκφραστής της ανησυχίας και του δράματος της εποχής του. Η έννοια του περιθωρίου και της εξορίας αποτυπώνεται και στη η συλλογή που τον έκανε διάσημο ανά τον κόσμο: Ο τρελός. Εξόριστος από το χρόνο, εκφραστής της ποίησης της εξορίας, είναι και ο Σάμπι (1909-1934), ο Ρεμπώ των Αράβων, που δεν ταξίδεψε ποτέ, αλλά εξόρισε την ολιγόχρονη ζωή του στο μέλλον, και άφησε πολλά και δυνατά ανοίγματα στην αραβική ποίηση (δική του είναι η ρήση μιας ομιλίας του: «ποίηση είναι ο παιδικός χρόνος»).

Στο τρίτο κύμα ποιητών, που εξελίσσουν τα προηγούμενα, ανήκουν οι πρωτοπόροι, ανάμεσά τους κύρια πρόσωπα, ο Παλαιστίνιος Μαχμούντ Νταρουίς (1941-2008) και ο Συρο-Λιβανέζος Άδωνης (γεννήθηκε το 1930), και οι δυο μεταφρασμένοι στα ελληνικά και πολύ γνωστοί (εκδόσεις Μαΐστρος, Αρμός, Λιβάνης, Ελληνικά Γράμματα). Ο «πρωτοπόρος» είναι ίσως δύσκολη έννοια, και για να την καταλάβουμε προτείνω να πάμε μια χιλιετία, και λίγο παραπάνω, πριν. Νεωτεριστής και επαναστάτης ποιητής, παγκοσμίως γνωστός έως σήμερα, είναι ο Αμπού Νουάς (705-815). Στη βιογραφία του αναφέρεται πως, όταν θέλησε να γίνει ποιητής, ο Δάσκαλος όπου απευθύνθηκε του ζήτησε να αποστηθίσει δέκα χιλιάδες κασιντέδες (ωδές). Κι όταν αυτό συνέβη, ο δάσκαλος του είπε: «θα γίνεις ποιητής όταν τις ξεχάσεις!». Το …επιμύθιο είναι ότι η πρωτοπορία περνά πρώτα μέσα από την παράδοση, που ποδοπατιέται, κι έτσι ο κόσμος αλλάζει. Όμως δεν μπορείς να ποδοπατήσεις κάτι με το οποίο δεν έχεις έρθει σε επαφή και σύγκρουση. Έτσι και ο Άδωνης (εν ζωή), περιγράφοντας την ποίηση της πρωτοπορίας, δίνει στην ποιητική συλλογή με το θέμα αυτό, τον εξής τίτλο: Οι Αναλογίες και οι Αρχές, δηλαδή, πρώτα αναμετριέσαι με τις αρχές, και μετά οι αρχές, καινούριες, γίνονται δικές σου.

Η Πέρσα Κουμούτση μας δίνει ποιητές από όλο το παραπάνω φάσμα. Και το κυριότερο:  πολλοί από τους ποιητές του βιβλίου της είναι εντελώς άγνωστοι στο ελληνικό κοινό. Αυτό απαίτησε από μεριάς της ιδιαίτερο μόχθο, και τη συγχαίρουμε γι’ αυτό. Στη συνέχεια, μετέφρασε τους ποιητές αυτούς. Άρα το παρόν βιβλίο είναι εξαιρετικά χρήσιμο, γιατί δεν είναι απλώς μια μετάφραση, η επιλογή των ποιητών και των κειμένων τους είναι επίσης ένα σημαντικό θέμα.

Στο βιβλίο περιλαμβάνεται, πρώτος-πρώτος, ο περίφημος πρίγκιπας των ποιητών, ο Σάουκι, και χαμογελώντας θέλω να τολμήσω να πω ότι προσωπικά ανήκω στο όλο και αυξανόμενο ρεύμα των …αντί-σάουκι! Όμως, αφού ο κόσμος τον αγαπά τόσο, σημαίνει ότι οφείλει να έχει θέση σε κάθε ανθολογία. Δίπλα σε αυτόν, Αιγύπτιοι μεγάλοι ποιητές, λιγότερο γνωστοί και περισσότερο σύγχρονοι έχουν τη θέση τους.

Στην αρχή της παρουσίασής μας χρησιμοποιήσαμε δίπλα στην ελληνικοί πλουταρχική (κατά κυριολεξία!) έκφραση Βίοι παράλληλοι, την αραβική έκφραση μουταμπακάτ, ας πούμε αναλογία, παραλληλισμό, που τη βρήκαμε και στον τίτλο της περίφημης αλλά και δυσνόητης ποιητικής συλλογής του Άδωνη. Αυτή η λέξη, που εμπλέκει το «εκεί και επέκεινα», το «εδώ και μέλλον», δηλαδή το τότε και το αύριο, βρίσκεται μέσα σε πολλούς από τους στίχους που μετέφρασε η φίλη Πέρσα Κουμούτση, που ενώ έχουν γραφεί από πρωτοπόρους, πατούν πάνω στην παράδοση. Τέτοιος είναι ο κορυφαίος στίχος ενός νεαρού –γεννήθηκε το 1980-, του Παλαιστίνιου Άσραφ Φαγιάντ: «Σ’ ορμήνεψαν να υψώνεις το κεφάλι – για να μη βλέπεις τη ρυπαρότητα της γης». Η υπέρβαση και η επανάσταση αυτού του στίχου έχει ομοιότητα με τούτους εδώ τους στίχους: «Ποια γη αδειάζει τόσο από Σένα - Ώστε αυτοί να Σε αναζητάνε στα ουράνια». Τούτος ο στίχος είναι του περίφημου Χαλάτζ (857-922), εσταυρωμένου ποιητή. Τον σταύρωσαν αυτοί που αργότερα τον αναγνώρισαν· ελπίζουμε να μη συμβεί με κανέναν τρόπο, πραγματικό ή μεταφορικό, το ίδιο στον αγαπημένο μας Άσραφ (ο οποίος σε κάποια φάση της ζωής του καταδικάστηκε σε σταύρωση).

Στίχοι επίσης συν-απαντώνται όχι από εποχή σε άλλη εποχή, αλλά εμφανίζονται και ως διάλογος με την πρωτοπορία του σήμερα: έτσι υπέροχοι στίχοι του Σαουδάραβα Κόρασι, στις σελίδες 93-95, είναι σαν να απαντούν σε στίχους του Άδωνη, κ.ο.κ

Ευχόμαστε στη φίλη μας Πέρσα Κουμούτση και το βιβλίο της πάντα καλοτάξιδα, και ανοιχτά στο μέλλον. Ευχόμαστε στον κ. Πέτρο Μιχάλη και σε κάθε σοβαρό εκδότη να αντέχει για να παρουσιάζει ουσιαστικά κείμενα, όπως και τούτο εδώ.

* Πολλές από τις αναφορές στην αραβική λογοτεχνία προέρχονται από το βιβλίο μου Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων που θα δημοσιευθεί τους προσεχείς μήνες από τις εκδόσεις Πεδίο, σε νέα, βελτιωμένη έκδοση.

Η Ελένη Κονδύλη είναι διδάκτωρ Αραβικού πολιτισμού Πανεπιστημίου Αθηνών

Ewa Szczekan, Self- portrait, 2013, λάδι σε καμβά, 45 x 35 εκ.