Τι είναι και τι μας υπόσχονται τα κοινά

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

DAVID BOLLIER, Κοινά: Μια σύντομη εισαγωγή, μετάφραση: Γιώργος Θεοχάρης, επιστημονική επιμέλεια: Γιώργος Παπανικολάου, επίμετρο: Ανδρέας Καρίτζης, εκδόσεις Angelus Novus, 2016, σελ. 304.

Στο βιβλίο του ο David Bollier δίνει στον αναγνώστη την ευκαιρία να μυηθεί στον κόσμο των κοινών. Ο συγγραφέας, με δεξιοτεχνία, ζωντάνια και αμεσότητα, απευθύνεται στο ευρύ κοινό με στόχο, όπως δηλώνει, να διαλύσει τις παρανοήσεις αλλά και να μπορέσει να αναδείξει το εύρος και τις δυνατότητες των κοινών. Με όπλο τη βαθιά κατανόηση του αντικειμένου και την καθαρότητα και παραστατικότητα που διακρίνει το λόγο του, ο συγγραφέας πετυχαίνει να εκπληρώσει την υπόσχεσή του καθιστώντας οικείες πολιτικές, φιλοσοφικές νομικές και οικονομικές έννοιες που συνδέονται με τα κοινά και που παλεύουν να γίνουν ορατές εν μέσω ενός «λεξικολογικού κενού». Όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, μόνο μιλώντας για τα κοινά με το όνομά τους θα μπορέσουμε να μάθουμε πώς να τα διεκδικήσουμε ξανά, να περιγράψουμε μια διαφορετική τάξη πραγμάτων που υπερβαίνει την μονοκρατορία του δυοπωλίου αγοράς/κράτους και να βοηθήσουμε στη δημιουργία της. Η συστηματική και σε βάθος προσέγγιση της οντολογίας των κοινών, πάντα όμως με τρόπο προσιτό για τον αναγνώστη, είναι ίσως η κύρια αρετή που ξεχωρίζει το βιβλίο του David Bollier από άλλα βιβλία με το ίδιο αντικείμενο που έχουν κυκλοφορήσει πρόσφατα στη χώρα μας.

Ξεκινώντας με την αποδόμηση του μύθου της «τραγωδίας των κοινών» και αναφερόμενος στα βασικά σημεία του έργου της E. Ostrom, ο συγγραφέας συνοψίζει τις αρχές και τα χαρακτηριστικά τα οποία καθιστούν τα κοινά που βασίζονται σε πόρους κοινής δεξαμενής βιώσιμα και ανθεκτικά. Περισσότερα από δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι στον σημερινό κόσμο εξαρτούν άμεσα την επιβίωσή τους από τα κοινά, μοιραζόμενοι πόρους όπως το νερό, η καλλιεργήσιμη γη, τα βοσκοτόπια, η γνώση και ο πολιτισμός. Η δραστηριότητα αυτή περνά απαρατήρητη από τους περισσότερους οικονομολόγους γιατί δεν μπορεί να αποτιμηθεί σε αξία, ενώ συχνά δεν περιλαμβάνεται στα στατιστικά στοιχεία και στον υπολογισμό του ΑΕΠ.

Ο συγγραφέας διατρέχει τις πολλών ειδών περιφράξεις που καταστρέφουν ή απειλούν τα κοινά κυρίως μέσα από μορφές οικείες στον δυτικό αναγνώστη: τις περιφράξεις της φύσης, των δημοσίων χώρων και υποδομών, της γνώσης και του πολιτισμού. Αποκαλύπτει τη σιωπηρή κλοπή που συντελείται και συχνά περνά απαρατήρητη, νομιμοποιούμενη από κυβερνήσεις κάτω από τον λεκτικό μανδύα της προόδου, της αποδοτικότητας και της ανάπτυξης. Αναρίθμητα παραδείγματα όπως η ιδιωτικοποίηση του νερού, η αρπαγή της γης, οι καταστροφικές εξορύξεις, η κατοχύρωση ιδιωτικών δικαιωμάτων πάνω σε άλλοτε κοινόχρηστους πόρους όπως οι σπόροι, η τροφή, η επιστημονική γνώση και ο πολιτισμός, είναι μερικά μόνο από τα επίκαιρα ζητήματα που ταλανίζουν τους λαούς και γίνονται αφορμή για την ανάπτυξη πολύμορφων κινημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι περιφράξεις δεν αποτελούν απλή μετατροπή των πόρων σε καθεστώτα αγοραίας διαχείρισης αλλά ταυτόχρονα επίθεση στις κοινότητες και τον ουσιαστικό συνεκτικό ιστό τους, τις ανθρώπινες σχέσεις και πρακτικές, το ίδιο το κοινωνείν.

Για τον συγγραφέα, τα κοινά δεν είναι απλώς «μη ιδιοκτησία», κάτι «δωρεάν για όλους» ή μια «έρημη χώρα». Δεν συνιστούν απλώς μια παραλλαγή της ιδιοκτησίας αλλά περισσότερο την αγαθή επιστασία που υπονοεί, μια προσωπική εμπλοκή με τον πόρο και μια μακροχρόνια προοπτική. Κατά συνέπεια τα κοινά δεν είναι πόροι, αλλά οι πόροι και μαζί μια κοινότητα που υιοθετεί κοινωνικές πρακτικές και άγραφους κανόνες (το κοινωνείν) ώστε να τους διαχειρίζεται για το συλλογικό όφελος. Συνιστούν έναν κόσμο όπου ο καθένας λαμβάνει δώρα και ταυτόχρονα έχει υποχρεώσεις. Καθώς ενσωματώνουν ένα πλούσιο σύνολο ηθικών και πολιτισμικών αξιών, διαφέρουν το ένα από το άλλο, ακριβώς επειδή η ανθρωπότητα είναι τόσο πολυποίκιλη. Δεν υπάρχει συνεπώς ένα «σταθερό μοντέλο» για τα κοινά, παρά μόνο κοινά πρότυπα και αρχές.

Σε αντίθεση με την κυρίαρχη μέχρι τώρα τάση της κριτικής αντικαπιταλιστικής βιβλιογραφίας γύρω από τα κοινά, το βιβλίο του David Bollier δεν θρηνεί, δεν αναπολεί κάποιο χαμένο παράδεισο ούτε προσπαθεί να παρουσιάσει ως ηρωισμό τις αντιστάσεις των κοινωνών. Μεγάλο μέρος του βιβλίου αφιερώνεται στον να προβάλει το μέλλον των κοινών με έναν ενεργητικό, θετικό και οραματικό τρόπο.

Ολοένα και μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας κινητοποιείται σήμερα προκειμένου να προστατέψει από καταστροφικές περιφράξεις τους φυσικούς πόρους, αλλά και άυλα αγαθά και αξίες όπως η γνώση, ο πολιτισμός και η ιδιωτικότητα. Στην πορεία του αγώνα επινοεί συνεχώς νέες μορφές κοινωνείν και σε πολλές περιπτώσεις κατορθώνει να εγκαθιστά σταθερούς και βιώσιμους θεσμούς διαχείρισης των κοινών πόρων. Η ανάδυση νέων μορφών κοινών, όπως τα ψηφιακά κοινά (με εμβληματικά παραδείγματα το ελεύθερο λογισμικό, τη Wikipedia, τις άδειες Creative Commons κ.ά.) αλλά και μιας κουλτούρας μοιράσματος στην ψηφιακή σφαίρα, είναι φαινόμενο εξαιρετικά σημαντικό καθώς συμβαίνει ακριβώς στην καρδιά της παραγωγής αξίας του γνωσιακού καπιταλισμού. Επειδή τα ψηφιακά τεκμήρια έχουν την ιδιότητα ότι μπορούν να αναπαραχθούν με σχεδόν μηδενικό κόστος, η πληροφορία είναι άφθονη και καθιστά τις αγορές αναχρονιστικό πλαίσιο για τη διαχείρισή της. Έτσι, τα ψηφιακά κοινά έχουν τη δυναμική να καταστούν κυρίαρχο υπόδειγμα παραγωγής και διανομής. Στην καρδιά της ψηφιακής σφαίρας οργανώνεται και γίνεται ορατός ένας νέος τρόπος παραγωγής, η βασισμένη στα κοινά ομότιμη παραγωγή, κοντολογίς εκείνος ο τύπος παραγωγικών σχέσεων που παράγει και συσσωρεύει τα κοινά. Οι παραγωγοί δεν υπάγονται στη σχέση της μισθωτής εργασίας και δεν παράγουν προϊόντα με ανταλλακτική αξία, αλλά αξία χρήσης για τους ίδιους και την κοινότητα.

Ο David Bollier καταπιάνεται ακόμα με ακανθώδη ζητήματα που απασχολούν τους ερευνητές των κοινών, όπως η σχέση των κοινών με τις αγορές και το κράτος. Υποστηρίζει ότι ελάχιστα κοινά μπορούν να λειτουργήσουν σε απόλυτη απομόνωση και ότι στην πραγματικότητα σχεδόν όλα αποτελούν υβρίδια εξαρτώμενα σε κάποιο βαθμό από το κράτος και την αγορά. Αυτό δεν αναιρεί ότι πρέπει να επιδιώκουμε να εξασφαλίσουμε όση περισσότερη αυτονομία και ακεραιότητα γίνεται, ούτε την ανάγκη να οργανωθούν κατά τρόπο ώστε να αντιστέκονται στις περιφράξεις και τις παθολογίες του καπιταλισμού. Επιπλέον οι αγορές δεν είναι απαραίτητα ταυτόσημες με τον καπιταλισμό, καθώς μπορεί να είναι τοπικές, δίκαιες και ενσωματωμένες στην κοινότητα ώστε να λογοδοτούν σε αυτή. Η κλίμακα των κοινών επιδρά στην οργάνωση του τρόπου διακυβέρνησης, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούμε να μιλάμε για κοινά κρατικής επιστασίας. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε, μας λέει ο Bollier, ένα κράτος που λειτουργεί ως εντολοδόχος των κοινωνών, που διατηρεί και προστατεύει συνειδητά την κοινή περιουσία από τις περιφράξεις και παρέχει το θεσμικό οπλοστάσιο ανάπτυξης του κοινωνείν.

Τα κοινά αμφισβητούν με συνεκτικό και υπερβατικό τρόπο τους μύθους του φιλελευθερισμού, των οικονομικών της αγοράς, της νεωτερικότητας. Είναι μια ευαίσθητη κοσμοθεωρία με οικουμενικότητα. Επιπλέον, έχουν τη δική τους νομική ιστορία που μπορεί να αποτελέσει πολύτιμη αφετηρία πολιτικών και νομικών καινοτομιών και προσφέρουν πολλά επιτυχημένα λειτουργικά μοντέλα που συχνά υπερτερούν της αγοράς και του κράτους.

Ολοκληρώνοντας το βιβλίο, ο αναγνώστης διαπιστώνει ότι στην εποχή μας, των ακραίων ανισοτήτων, των επαπειλούμενων καταστροφών και της παρακμής των αντιπροσωπευτικών διαδικασιών η ανάδυση των kοινών αποτελεί ένα λόγο για να αισιοδοξούμε.

* Ο David Bollier θα παρευρεθεί στην παρουσίαση του βιβλίου του στην Αθήνα, τη Δευτέρα 13 Φεβρουαρίου (7,00 μ.μ.) στο Βιβλιοπωλείο Επί Λέξει, Ακαδημίας 32, Αθήνα, ενώ την Τρίτη 14 Φεβρουαρίου (6,00 μ.μ.) θα μιλήσει σε εκδήλωση που διοργανώνει το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς σε συνεργασία με το transform!europe, (αίθουσα εκδηλώσεων, Κεραμεικού 46  Πλατεία Αυδή) με θέμα «Επαναεπινοώντας ένα θεσμικό πλαίσιο για τα κοινά».  

Ο Γιώργος Παπανικολάου διδάσκει παθοφυσιολογία-γενετική του ανθρώπου στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο