Eduard Malefakis, 1932-2016

Ελάχιστη αναφορά στο διακεκριμένο ιστορικό-ισπανιστή που απεβίωσε

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΦΙΛΙΠΠΗ

«Η αγροτική μεταρρύθμιση και επανάσταση στην Ισπανία του 20ού αι.» (La reforma agraria y la revolución campesina en España del siglo XX) του Έντουαρτ Μαλεφάκι συνιστά έργο αναφοράς. Ο διακεκριμένος ελληνο-αμερικανός ιστορικός και ισπανιστής, που απεβίωσε στις 23 τρέχοντος, στην Κέρκυρα, ακτινογραφεί την κοινωνικο-οικονομική διάρθρωση της αγροτικής Ισπανίας, μέσα από το σύνθετο ζήτημα των επιπτώσεων της αναδιανομής της γης, την προοδευτική ανάδειξη της «νέας ανταγωνιστικής αγροτικής τάξης της μικρογαιοκτησίας» και την αντιπαράθεσή της με τη «μεγαλογαιοκτησία» (όπου βεβαίως συμπεριλαμβάνεται και η εκκλησία). «Η κατάσταση αυτών των νέων μικρο-ιδιοκτητών, υποστηρίζει, δεν ήταν τόσο ευνοϊκή όσο των ομολόγων τους στη λοιπή δυτική Ευρώπη, καθώς ούτε το έδαφος ήταν ανάλογα πλούσιο ούτε και υπήρχαν αντίστοιχες μεγάλες αγορές». Ο Μαλεφάκις επανέρχεται στα ίδια ζητήματα και στα άλλα έργα που έχει συγγράψει ή επιμεληθεί για την Β΄ Ισπανική Δημοκρατία (1931-36) και για τον Ισπανικό Εμφύλιο (1936-39).

Το τελευταίο, που το επιμελήθηκε αρχικά σε συνέχειες από την Εl País, εκδόθηκε μετά αυτόνομο «Ο πόλεμος της Ισπανίας» (La guerra de España, 1936/39). Για τον Μαλεφάκι το ισπανικό αγροτικό ζήτημα συνιστά «κύριο αίτιο» του εμφυλίου. Θα συνοψίζαμε τη θέση του από ως εξής… Ο χρόνος δεν συμπυκνώνεται, αλλά ωριμάζει και, συνεπώς, ένα πρόβλημα που παρέμενε άλυτο επί αιώνες, δεν ήταν δυνατό να επιλυθεί στη ριζοσπαστική φάση της Β΄ Δημοκρατίας (1931-33). Επιπλέον, οι ισπανικές άκρως συντηρητικές έως αναχρονιστικές κοινωνικές δομές παρέμεναν ισχυρές, υποστηριζόμενες πάντα από τον καθολικισμό. Συνεπώς, στην Ισπανία δεν ήταν δυνατό να προκύψει μια οκτωβριανή επανάσταση, αφής στιγμής η κοινωνία της δεν παρουσίαζε αντίστοιχο βαθμό αποσύνθεσης και διάλυσης, όπως η ρωσική. Η αιματηρή εξέγερση του Οκτωβρίου 1934 στην Αστούρια και σε άλλες περιοχές ανέδειξε ανάγλυφα την «έλλειψη επαναστατικής αντιστοιχίας», και συνεπώς, απ’ αυτή την άποψη «όλοι έχουν μερίδιο ευθύνης», από τον «αναβλητικό κι αναποφασιστικό» πρόεδρο Μανουέλ Αθάνια (σπουδαίο διανοητή, κατά τα άλλα), έως τον σοσιαλιστή ηγέτη Λάργο Καμπαγιέρο, και μέχρι τον μετριοπαθή ηγέτη της δεξιάς Χιλ Ρόμπλες. Κανείς δεν εντόπισε τη διαφορά και τα πράγματα εξωθήθηκαν στα άκρα. Κι αυτή δεν είναι μια εκ των υστέρων απόδοση ευθύνης, είναι μία «διερεύνηση εκ του σύνεγγυς για το πώς άρχισαν όλα».

Επίσης, ο Μαλεφάκις μελετά τα θέματά του και συγκριτικά, καθώς τον ενδιαφέρει η κοινωνική ιστορία των χωρών της Μεσογείου. Γι’ αυτό ήταν «επιφανής προσκεκλημένος» το 2006 σε επιστημονική διημερίδα του Παντείου Πανεπιστημίου και του Ινστιτούτου Θερβάντες (με δημοσιευμένα πρακτικά, βλ. Δημ. Ε. Φιλιππής (επιμ.), 1936 Ελλάδα και Ισπανία, Εκδ. Βιβλιόραμα). Στην κατακλείδα της παρέμβασής του, ο Μαλεφάκις σημείωνε: «Το ελληνικό 1936 κατέληξε στη δικτατορία Μεταξά και όχι σε εμφύλιο που ξέσπασε βέβαια μετά δέκα χρόνια, αλλά υπό άλλες συνθήκες. Εν κατακλείδι, αν θα έπρεπε να εντοπίσουμε ένα λόγο χάρη στον οποίο αποφεύχθηκε τότε ένας ελληνικός εμφύλιος, αυτός είναι το γεγονός ότι στην Ελλάδα οι κοινωνικοί διαχωρισμοί, οι περιφερειακές διαφορές και οι θρησκευτικές αντιπαλότητες είχαν τελικά λιγότερη ένταση σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στην Ισπανία. Δύο από τις μεγαλύτερες πηγές διχασμού στην Ισπανία, οι περιφερειακές και οι θρησκευτικές, ήταν σχεδόν ολοκληρωτικά απούσες από τη χώρα μας. Πρώτον, μπορεί να ξεσπούσαν καμιά φορά θρησκευτικές διαμάχες, όπως τα «Ευαγγελικά» στην Αθήνα το 1901, ο πολιτικός όμως αντικληρικαλισμός ήταν σχεδόν ανύπαρκτος και η ορθόδοξη εκκλησία ποτέ δεν προκάλεσε μείζονα ζητήματα. Δεύτερον, οι περιφερειακές συγκρούσεις, που τόσο στοίχησαν στην ισπανική πολιτική ζωή κατά τη διάρκεια του 19^ου και του 20^ού αιώνα, δεν είχαν σχεδόν την παραμικρή σημασία στη νεότερη ελληνική ιστορία».

Κατά παλαιότερη δήλωσή του, ο Μαλεφάκις ασχολήθηκε «συμπτωματικά» με την Ισπανία, για να γίνει όμως ένας από τους καλύτερους ιστορικούς της, σε ένα «κατάλογο», όπου, όπως σημειώνει στην El País o ιστορικός José Álvarez Junco, περιλαμβάνονται ο Raymond Carr, o Gabriel Jackson, o Stanley Payne, o Richard Herr.

O Έντουαρτ Μαλεφάκις, από γονείς Έλληνες μετανάστες, γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αμερική, ήταν πλέον ομότιμος καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κολούμπια και Νέας Υόρκης, επισκέπτης καθηγητής σε ισπανικά πανεπιστήμια, βραβευμένος κατ’ επανάληψη για το έργο του τόσο από τις ΗΠΑ όσο και από την Ισπανία. Τα τελευταία χρόνια ζούσε και «παρήγαγε» ανάμεσα στην Κέρκυρα, τη Μαδρίτη και τη Νέα Υόρκη. Ήταν παντρεμένος με την Καλή Δοδιάδη, και απεβίωσε στην Κέρκυρα σε ηλικία 84 ετών.

Ο Δημήτρης Ε. Φιλιππής διδάσκει Ισπανικό πολιτισμό στο ΕΑΠ