Η ατομική ταυτότητα ως τόπος συγκρούσεων

ΤΖΟΖΕΦ ΚΟΝΡΑΝΤ, Ο Πληροφοριοδότης, μτφρ. Σπάρτη Γεροδήμου, εκδόσεις Ερατώ, σελ. 118

Joseph Conrad 1857 to 1924

Jack Kerouac 1922 to 1969

Keith Moon 1946 to 1978

D.H Lawrence, James Joyce,

Mozar,

All dead, yet still alive

In endless time, endless art

A House, Ροκ συγκρότημα, του ’80-’90

Ο Κόντραντ, ιδιότυπος συγγραφέας με περιπετειώδη ζωή από την πρώτη παιδική ηλικία, κατατάσσεται στους μείζονες δημιουργούς του μοντερνισμού. Η Βιρτζίνια Γουλφ συστήνει το έργο του να διαβάζεται για δεύτερη φορά, και ο Τζωρτζ Όργουελ τον χαρακτήρισε ως έναν από τους λιγοστούς πραγματικούς μυθιστοριογράφους.

Γεννήθηκε στο κατεχόμενο από τη Ρωσία τμήμα της Πολωνίας. Τα παιδικά του χρόνια είναι σαν να έρχονται από μελαγχολικές σελίδες της Ρωσικής Λογοτεχνίας. Ο πατέρας του, ποιητής και αγωνιστής κατά της ρωσικής κυριαρχίας, συλλαμβάνεται και το 1862 εξορίζεται, συνοδευόμενος από την οικογένειά του, στη βόρεια Ρωσία. Η μητέρα του πεθαίνει. Ο μικρός Τζόζεφ μένει με τον πατέρα του που «βυθίζεται σε ένα είδος μυστικισμού που άγγιζε την απόγνωση» (Κόνραντ).

Δεκαεπτά ετών σαλπάρει με ένα εμπορικό πλοίο, για να εγκαταλείψει τη θάλασσα είκοσι χρόνια αργότερα, το 1894. Είκοσι χρόνια περιπλάνησης στη θάλασσα, σε όλες τις βαθμίδες της ναυτικής ιεραρχίας, δίνουν μια σειρά από «ναυτικές ιστορίες» που στο κέντρο τους βρίσκεται πάντα ο άνθρωπος σε οριακές συνθήκες, εκτεθειμένος απέναντι στη συνείδησή του. Το ταξίδι του στο Βελγικό Κονγκό, σταθμός στη ζωή του, έχει ως αποτέλεσμα το ωραιότερο ίσως έργο του: η Καρδιά του σκότους, στο οποίο βασίστηκε η ταινία του Κόπολα Αποκάλυψη τώρα. Συγγραφέας-ναυτικός λοιπόν ο Κόνραντ, αγάπησε τη θολή γραμμή των οριζόντων και τη μοναξιά των ανθρώπων.

Οι ήρωές του είναι ηθικά αμφιλεγόμενοι, μοναχικοί, ξένοι, είτε μέσα στο φυσικό περιβάλλον είτε μέσα στην προσωπική τους ζωή. Στο έργο του παρακολουθεί τον άνθρωπο σε καταστάσεις ακρότητας και διερευνά την ηθική δέσμευση και τη φύση του κακού. «….είναι το τέλειο άνθος του άγριου τόπου της τρομοκρατίας. Εκείνο που με προβλημάτισε πιο πολύ σε αυτόν δεν ήταν τόσο η τερατωδία του όσο η κοινοτοπία του» (Με τα μάτια ενός δυτικού, Πρόλογος, Εκδ. Ερατώ).

Ο Πληροφοριοδότης ανήκει σε μια συλλογή έξι διηγημάτων που εκδόθηκε το 1908. Ένα μικρό, αινιγματικό κείμενο που ανήκει στα πολιτικά του έργα, απόρροια του προβληματισμού του πάνω στις επαναστατικές διεργασίες, την τρομοκρατία και τις αναρχικές ομάδες της εποχής του. Πρόκειται για μια αφήγηση μέσα στην αφήγηση και αφορά την παγίδα που στήνεται σε έναν πληροφοριοδότη. Η ιστορία εκτυλίσσεται στο πλαίσιο μιας συνάντησης, κατόπιν συστάσεων, δυο άγνωστων μεταξύ τους ανδρών. Ενός πράου, ευκατάστατου συλλέκτη και του κυρίου Χ, ενός ρηξικέλευθου επαναστάτη-συγγραφέα, που διάγει μυστικό βίο ως συνωμότης και ηγέτης τρομοκρατικών οργανώσεων. Η συνάντηση των δύο ανδρών περιβάλλεται από την αίγλη των παλαιών και σπάνιων αντικειμένων, σε μια ατμόσφαιρα αβρότητας και υψηλής αισθητικής. Ο κύριος Χ είναι ένας εστέτ αναρχικός, ίσως ευγενής, συλλέκτης και ο ίδιος, που προκαλεί τον συνομιλητή του με την υπεροψία και τον κυνισμό του: «Δεν υπάρχει βέλτιστος τρόπος να ξεχωρίσει κανείς από το ανθρώπινο είδος, παρά μόνο μέσω του τρόμου και της βίας» (σελ.21).

Αυτό που τρομάζει όμως περισσότερο τον αφηγητή είναι το καθημερινό πρόσωπο του κομψού τέρατος που βρίσκεται απέναντί του. Η αφήγηση μέσα στην αφήγηση συγκροτείται μέσω της εξιστόρησης, από τον κύριο Χ, της παγίδας που έστησε ο ίδιος προκειμένου να ανακαλύψει έναν πληροφοριοδότη που είχε εισχωρήσει στις τάξεις των τρομοκρατικών ομάδων. Ο επεξηγηματικός υπότιτλος του κειμένου, Μια ειρωνική αφήγηση, ίσως έγκειται στο γεγονός ότι ο πληροφοριοδότης, που εμφανίζεται ως ένας εσωστρεφής φανατικός αναρχικός, αποκαλύπτει την ταυτότητά του προκειμένου να σώσει ένα μέλος της αναρχικής ομάδας, μια σοφιστικέ αστή με την οποία είναι αμοιβαία ερωτευμένος. Το αποτέλεσμα είναι να χάσει την εύνοιά της, ακριβώς επειδή προστατεύει την τάξη της. Κατά αυτόν τον τρόπο, θετικός χαρακτήρας του έργου αποδεικνύεται εκείνος, που φέρει μια ιδιότητα με αρνητικό πρόσημο, σε βαθμό αποστροφής.

Ο Κόνραντ δημιουργεί μια σύνθετη, αντιφατική προσωπικότητα και αναδεικνύει την αξία της αφοσίωσης, χωρίς να αμβλύνει την ιδιότητα του πληροφοριοδότη. Στο κείμενο διακρίνεται αφενός η άποψη του συγγραφέα για την τρομοκρατία, την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα ιστορικό προϊόν, μια αυταρχική και βάρβαρη απάντηση στον αυταρχισμό της εξουσίας της εποχής του, και αφετέρου η άποψή του για την ηθική, την οποία ορίζει ως συνέπεια του ατόμου απέναντι στη συνείδησή του.

Ο Κόνραντ, όπως πολλοί μοντερνιστές, αντιλαμβάνεται την ατομική ταυτότητα ως έναν τόπο συγκρούσεων και οδυνηρής συνύπαρξης του ορθολογικού εαυτού με το αντίθετο του. Η πεποίθηση αυτή και ο προβληματισμός του πάνω στην ηθική έχει ως αποτέλεσμα να οδηγεί τους ήρωές του σε ένα πεδίο εσωτερικής μάχης, πέρα από τη μεθόριο του γνώριμου κόσμου, στα αχαρτογράφητα νερά του «σκοτεινού άλλου».

ΜΑΓΙΑ ΣΤΑΓΚΑΛΗ