Η αρχή της ασφάλειας και η δημοκρατική αρχή

ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

ΦΡΕΝΤΕΡΙΚ ΓΚΡΟ, Η αρχή της ασφάλειας, μετάφραση Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Πόλις, σελ. 302

Ο Φρεντερίκ Γκρο ξεκινά τη διερεύνηση του γιατί η έννοια της ασφάλειας συνιστά πρόβλημα, μέσα από την εξέταση της επίκλησής της. Αναζητεί δηλαδή τους λόγους που δικαιολογούν το να εξετάζεται η έννοια της ασφάλειας ως πρόβλημα στον δημόσιο λόγο. Άλλωστε, η χρήση της ασφάλειας και η επίκλησή της, στον δημόσιο λόγο, γίνεται μαζί με την έννοια της ελευθερίας. Η αναφορά στην ασφάλεια αυτομάτως εγείρει ζήτημα περί περιορισμού ή διαφύλαξης της ελευθερίας. Ο Φρεντερίκ Γκρο, μάλιστα, ήδη από την αρχή του βιβλίου του, αναφέρει ότι η ίδια η ασφάλεια είναι δυνατό να περιγράφεται ως η κατεξοχήν ελευθερία.

Όλα αυτά, όμως, προϋποθέτουν το ερώτημα που θέτει ο Γκρο, δηλαδή το «τι είναι η ασφάλεια;». Η υποβολή και μόνο ενός τέτοιου ερωτήματος οδηγεί στους σχετικούς ορισμούς. Η ασφάλεια μπορεί να οριστεί ως συναισθηματική, ψυχική και πνευματική κατάσταση. Συνήθως κατάσταση ηρεμίας. Μπορεί, επίσης, να οριστεί αρνητικά, ως έλλειψη κάποιου κινδύνου, ως ανυπαρξία ενοχλητικής ή επικίνδυνης απειλής. Σε αυτή την περίπτωση, η ασφάλεια παύει να είναι δηλωτική απλώς και μόνο μιας υποκειμενικής κατάστασης. Αποκτά αντικειμενικά χαρακτηριστικά και μπορεί να συνδεθεί με την έννοια της δημόσιας τάξης, της νομιμότητας και της οργανωμένης κοινωνικής συνύπαρξης. Τότε, η ασφάλεια συνδέεται με το κράτος. Τα κράτη οφείλουν να εγγυώνται ασφάλεια για αυτά τα ίδια, για την εσωτερική και εξωτερική τους κυριαρχία, για την αύξηση της δύναμής τους, αλλά και για τους πολίτες τους.

Εδώ θα πρέπει να παρακολουθήσουμε τον Φρεντερίκ Γκρο να ανοίγει μια παρένθεση: Ο Γκρο ξεκινά από την παραδοχή ότι η αρχή της ασφάλειας, ανήκουσα στην κρατική αρμοδιότητα, είναι νεωτερικό έργο. Ανήκει στην παράδοση των Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ. Αυτή η παραδοχή έχει κύρια σημασία για την κατανόηση της προβληματικής του Γκρο, άρα και για τούτη την κριτική. Ας ξεκινήσουμε από το μείζον ερώτημα: οι τρεις προαναφερθέντες αποτελούν μέρη της ίδιας παράδοσης, σε σχέση με το εξεταζόμενο πρόβλημα; Με αυτό το ερώτημα θα παρακολουθήσουμε την ανάλυση του Γκρο στην παρένθεση που ο ίδιος ανοίγει. Ο Γκρο εξετάζει αρχικώς την ασφάλεια ως πνευματική ηρεμία στους Στωικούς. Εξετάζει δηλαδή την ταύτιση ασφάλειας και αταραξίας. Εφόσον η ηθική των Στωικών έχει πυρήνα της την αυτοκυριαρχία, η ασφάλεια θα συνδέεται με την αταραξία που απορρέει από αυτή την αυτοκυριαρχία. Η ασφάλεια θα είναι η διανοητική ηρεμία του ανθρώπου που κατορθώνει να διατηρεί την ηρεμία του μέσα στη δίνη και την ταραχή των ανθρωπίνων πραγμάτων.

Ο Γκρο αναφέρει μια ενδιαφέρουσα σειρά από ασκήσεις που αποσκοπούν στη διατήρηση της ασφάλειας ως αδιατάρακτης ηρεμίας, σε σχέση με απειλές αλλά και την αποσταθεροποιητική επενέργεια των επιθυμιών. Ως προς το παραπάνω, είναι πολύ χαρακτηριστικές οι ασκήσεις φτώχειας που ακολουθούσε ο Σενέκας προς αντιμετώπιση των χαλεπών δεινών του βίου. Στο ίδιο πλαίσιο, η ασφάλεια, νοούμενη ως πνευματική αταραξία, πρέπει να προστατευτεί και από την αγωνία. Και ποια είναι η διαρκής και πιο επώδυνη αγωνία; Η αγωνία του θανάτου είναι αυτή που στοιχειώνει την ανθρώπινη ύπαρξη. Η στωική ηρεμία εντάσσει μέσα στη ζωή το βλέμμα του θανάτου και της εξοικείωσης με αυτόν. Ο Γκρο, ακολουθώντας μια πορεία από τους Στωικούς προς του Επικούρειους, τη σχέση ασφάλειας, αταραξίας, ηδονής, φίλων, αλλά και της απόστασης που επέβαλε η «εποχή» των Σκεπτικών από τις βεβαιωτικές κρίσεις και αποφάνσεις, εξετάζει την ασφάλεια ως γνώρισμα του εαυτού και της αυτοσυνείδησης, για να προχωρήσει στον συσχετισμό της με τη χιλιαστική πίστη.

Περιέγραψα, με αμφίβολη ίσως ακρίβεια, ως παρένθεση αυτή την ιστορία των εκδοχών της έννοιας, όπως με πολύ ενδιαφέροντα τρόπο την εξέθεσε ο Γκρο, η οποία είναι και εισαγωγή προς την εξέταση του κύριου προβλήματος. Νομίζω, δηλαδή, ότι το κύριο ζήτημα, σε σχέση με την αρχή της ασφάλειας, που ενδιαφέρει τον Γκο είναι άλλο. Είναι η σχέση της ασφάλειας με την αρμοδιότητα του κράτους να εγγυάται την ασφάλεια και το πώς από εκεί φτάνουμε μέχρι την έννοια της βιοασφάλειας και το τι ακριβώς σημαίνει αυτή.

Για να γίνει αυτό πιο ξεκάθαρο, θα πρέπει να δούμε ως προς τι αντιδιαστέλλεται η έννοια του κράτους ως παραγωγικού και εγγυητικού της ασφάλειας μηχανισμού. Με άλλα λόγια, εάν η αρχή της ασφάλειας είναι το ιδεώδες του νεωτερικού κράτους, τότε ποιο ήταν το ιδεώδες που προϋπήρχε και αντικαταστάθηκε από αυτήν; Αυτό το ιδεώδες είναι το ιδεώδες της αρχαίας πόλης, η οποία υπήρχε χάριν της αυτοκυβέρνησης του πολιτικού σώματος και της πολιτικής ελευθερίας, δηλαδή της ελευθερίας που ταίριαζε στη συλλογική-πολιτική αυτονομία.

Το νεωτερικό κράτος δεν αποβλέπει σε κάτι τέτοιο. Αυτό που κάνει είναι να εγγυάται την ασφάλεια και την ιδιοκτησία. Ένας πολύ καλός τρόπος, για να καταλάβει κανείς αυτή την προβληματική, άρα και το ερμηνευτικό σχήμα του  Φρεντερίκ Γκρο, είναι να το δει μέσα από το ερμηνευτικό πρίσμα που προτείνει ο Πιερ Μανάν στο εξαιρετικό βιβλίο του «Οι μεταμορφώσεις της πόλεως. Δοκίμιο για τη δυναμική της Δύσης», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις το 2014, σε μετάφραση του Χρήστου Μαρσέλου. Εδώ φτάνουμε σε ένα κομβικό σημείο. Ο Γκρο θεωρεί ότι η σχέση ασφάλειας και κράτους, που είναι νεωτερική επινόηση, ανήκει στη νεωτερική παράδοση των Χομπς, Λοκ και Ρουσσώ. Αυτοί οι τρεις όμως αποτελούν μία παράδοση ως προς τη σχέση ασφάλειας και κράτους; Εδώ ίσως βρίσκεται το πιο λεπτό, προς εξέταση, ζήτημα στην ανάλυση και το επιχείρημα του Φρεντερίκ Γκρο.

Ας το δούμε συγκεκριμένα: η έννοια του οργανωμένου συνόλου των πολιτών, που καλούνται «λαός» συνυφαίνεται με την κυριαρχία, και για τον Ρουσώ με την λαϊκή κυριαρχία. Η κυριαρχία και ο λαός είναι έννοιες που συνδέονται με μια πρωταρχική, καταστατική πράξη, που είναι το κοινωνικό συμβόλαιο. Η έννοια «λαός» είναι για τη σημερινή δημοκρατία μια εννοιολογική κατασκευή, ένα λογικό πλάσμα, προϊόν μιας πολιτικής συγκατάθεσης. Είναι μια έννοια δικαιοπολιτική, που περιγράφει τον φορέα της κυριαρχίας και το υποκείμενο της συντακτικής εξουσίας.   Για τον Χομπς ο λαός συγκροτείται ως άρνηση του πλήθους μέσα από τη διαδικασία της αντιπροσώπευσης, η οποία μετατρέπει το πλήθος σε λαό. Είναι η αντιπροσώπευση η μορφοποιός δύναμη που διαπλάθει τον λαό ως ενότητα και ως πολιτικό υποκείμενο. Με άλλα λόγια, στον Χομπς, ο λαός δεν υπάρχει πριν από την αντιπροσώπευση, υπάρχει μόνον ως άμορφο  πλήθος.

Για τον Ρουσώ, αντίθετα,  ο λαός γίνεται φορέας πλήρους και ακαταγώνιστης κυριαρχίας δια του κοινωνικού συμβολαίου, χωρίς τη μεσολάβηση της αντιπροσώπευσης. Ο Ρουσσώ προκρίνει την αδιαμεσολάβητη έκφραση και άσκηση της λαϊκής κυριαρχίας. Η συγκρότηση του λαού απαλείφει πλήρως την έννοια του πλήθους∙ την εξαφανίζει. Ας δούμε, τώρα, τη διαφορά: Στον Χομπς, η αντιπροσώπευση αποτελεί διαδικασία συγκρότησης του λαού. Χωρίς την αντιπροσώπευση δεν υπάρχει λαός. Είναι η προϋπόθεσή του. Η αντιπροσώπευση είναι η συνθήκη δυνατότητας για την ύπαρξη του λαού.

Από την άλλη, στον Ρουσώ, ο λαός και βεβαίως η λαϊκή κυριαρχία είναι έννοιες ξένες προς την αντιπροσώπευση και ορίζονται αρνητικά προς αυτήν. Λαϊκή κυριαρχία και αντιπροσώπευση είναι έννοιες αντιφατικές. Ως εκ τούτου, ο Χομπς συνδέει τη νομιμότητα της κρατικής εξουσίας με την εγγύηση ασφάλειας, ύστερα από την έξοδο από την υποθετική φυσική κατάσταση, που ήταν κατάσταση γενικευμένου φόβου. Η επιδίωξη της ασφάλειας είναι το κίνητρο για τη σύναψη του υποθετικού συμβολαίου και την υπαγωγή στη δικαιοδοσία της κρατικής εξουσίας. Στον Ρουσσώ, όμως, η πολιτική κοινότητα υπάρχει για την επίτευξη της συλλογικής και πολιτική αυτονομίας, για την έδραση της πολιτικής κοινότητας στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας, για την προαγωγή της πολιτικής ελευθερίας. Γι’ αυτό οι προϋποθέσεις του κοινωνικού συμβολαίου, στον Ρουσσώ, συμπίπτουν με το περιεχόμενό του.

Η απαλοιφή αυτών των ουσιωδών διαφορών, ανάμεσα στον Χομπς και στον Ρουσσώ, επιτρέπει στον Γκρο να χρησιμοποιήσει τη ταύτιση του νεωτερικού ιδεώδους ως προς την πολιτική οργάνωση με την ασφάλεια, ώστε να αχθεί σε κάτι που έχει πραγματικά γόνιμο ενδιαφέρον. Ο Γκρο, στη συνέχεια, αξιοποιώντας με ουσιαστικότατο τρόπο τις αναλύσεις του Φουκώ, συνεξετάζει την αρχή της ασφάλειας, με τον νεοφιλελευθερισμό, τις βιοπολιτικές του εφαρμογές και την απόληξή τους στην αρχή της ασφάλειας, που μετατρέπεται σε βιοασφάλεια. Αυτή η προσέγγιση μπορεί να εμπλουτίσει την προβληματική ως προς τη σχέση νεοφιλελευθερισμού και δημοκρατίας, ιδίως προς τον συσχετισμό της αρχής της ασφάλειας με τη δημοκρατική αρχή. Ή, για να το πούμε και αλλιώς, δεν μπορούμε να απολαύσουμε την ελευθερία μας, χωρίς ασφάλεια, αλλά και η ασφάλεια, χωρίς ελευθερία, ισοδυναμεί με εγκλεισμό σε δεσμωτήριο. Τι συνεπάγεται, λοιπόν, για τη δημοκρατική αρχή και τις δικαιοκρατικές εγγυήσεις μιας δημοκρατικής πολιτείας, η διαρκής επίκληση της ασφάλειας και, μάλιστα, με την περιγραφή των κοινωνικών δικαιωμάτων και της πολιτικής ελευθερίας ως απειλών που την υπονομεύουν, οπότε η υπονόμευση της ασφάλειας θα αξιώνει περισσότερη ασφάλεια και λιγότερες δικαιοκρατικές εγγυήσεις; Η σχέση μεταξύ αφάλειας, δημοκρατικής αρχής και κράτους δικαίου είναι και το κύριο ζήτημα, για να παρακολουθήσουμε την προβληματική αυτού του πολύ ενδιαφέροντος και πολύ καλά μεταφρασμένου βιβλίου.

Ο Στέφανος Δημητρίου διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στον Τομέα Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Πάρις Πετρίδης, Θεσσαλονίκη, 2012, εκτύπωση inkjet σε αρχειακό χαρτί, 75 Χ 91 εκ.