Σωτήρης Δημητρίου

(1925-2016)

Ο Σωτήρης Δημητρίου, εξέχον μέλος της γενιάς της Αντίστασης, θεωρητικός του κινηματογράφου και κορυφαία προσωπικότητα στην ανάπτυξη των ανθρωπολογικών επιστημών στη χώρα μας, έφυγε πλήρης ημερών στις 12 Αυγούστου.

Γεννήθηκε στην Αθήνα. Στη διάρκεια της κατοχής, μαθητής στο Βαρβάκειο, οργανώθηκε στην Αντίσταση, πρώτα στο ΕΑΜ Νέων και αργότερα στην ΕΠΟΝ. Μετά το 1943 συνέχισε την αντιστασιακή του δράση ως φοιτητής του Πολυτεχνείου, ενώ το 1944 φυλακίστηκε στις Φυλακές Χατζηκώστα από τις Γερμανικές Αρχές. Μετά την απελευθέρωση, όπως χαρακτηριστικά έλεγε, «προσήχθη» στη Μακρόνησο.

Ο Δημητρίου υπήρξε εξέχον μέλος μιας γενιάς διανοουμένων της Αριστεράς που δεν έφυγαν στο εξωτερικό για να συνεχίσουν τις σπουδές τους, δεν εντάχθηκαν σε επίσημους ακαδημαϊκούς θεσμούς, και έτσι αναγκαστικά ακολούθησαν έναν διπλό βίο, που συνδύαζε τον βιοπορισμό με την πνευματική δραστηριότητα. Αυτοδίδακτος, πολύγλωσσος, με ευρύτατη παιδεία, που εκτείνονταν από την κοινωνική ανθρωπολογία και την προϊστορική αρχαιολογία μέχρι τη φιλοσοφία, τη γλωσσολογία και τη θεωρία του κινηματογράφου, έγραψε πολλά βιβλία και άρθρα που συνέβαλαν καθοριστικά στη μεγάλη πνευματική ανανέωση της μεταπολιτευτικής περιόδου.

Η προσφορά του, από το περιθώριο των επίσημων ακαδημαϊκών θεσμών, στην παραγωγή και διάδοση ενός δημόσιου ανθρωπολογικού λόγου, είναι ανεκτίμητη. Το πλούσιο έργο του, που καλύπτει μια ευρεία γκάμα πεδίων της κοινωνικής ανθρωπολογίας και εκτείνεται στην προϊστορική αρχαιολογία, αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για τις νεότερες γενιές.

Το έργο του Δημητρίου χωρίζεται σε τέσσερις περιόδους.

Η επαγγελματική του απασχόληση ως μηχανικού στο Τζιμπουτί και στο Κογκό (από το 1955 μέχρι το 1957), όπου πήγε μετά τον γάμο του με την Αλίντα (Στέλλα Βαμμένου), ήταν αποφασιστικής σημασίας για τη στροφή του στην ανθρωπολογία. Η αφρικανική του περίοδος σημαδεύτηκε από την απόφαση να μην ολοκληρώσει τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών και από την έκδοση του πρώτου επιστημονικού του βιβλίου (Προϊστορικοί πολιτισμοί και εξέλιξη) το 1964.

Η δεύτερη περίοδος ξεκινά μέσα στη δικτατορία, όταν αναλαμβάνει πρόεδρος της Εταιρείας Σύγχρονος Κινηματογράφος, και φθάνει μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Την περίοδο αυτή στρέφεται αρχικά σε ζητήματα θεωρίας του κινηματογράφου και αισθητικής, με τη μελέτη του Μύθος, κινηματογράφος, σημειολογία: Η κρίση της αισθητικής (1973). Στη συνέχεια, θεμελιώνει το εξαιρετικά πρωτότυπο εγχείρημά του πάνω σε ένα πρωτόγνωρο για τα ελληνικά δεδομένα, μοναδικής έντασης και μεγάλης εμβέλειας έργο, πραγματεία ταυτόχρονα και εγχειρίδιο, το πεντάτομο Λεξικό όρων, Α: Σημειολογικής και δομικής ανάλυσης της τέχνης (1978), Β: Επικοινωνίας και σημειωτικής ανάλυσης (1978), Γ: Γλωσσολογίας (1983), Δ: Σημαντικής (1986) και Ε: Κυβερνητικής, δομισμού και θεωρίας συστημάτων (1987). Σε αυτά τα βιβλία, στο πνεύμα μιας κριτικής αυτογνωσίας, ο Δημητρίου συναναστρέφεται κριτικά τα νέα θεωρητικά ρεύματα που κυριαρχούν τότε στον ευρωπαϊκό χώρο, μέσα από έναν ευρύχωρο, αδογμάτιστο μαρξισμό, συμβάλλοντας έτσι καθοριστικά στη συστηματική δεξίωση ιδεών που έμοιαζαν τότε να εισβάλλουν ανερμάτιστα στην ελληνική πνευματική σκηνή.

Η τρίτη περίοδος είναι η επιστροφή στο πεδίο που ίσως αγάπησε περισσότερο, τη φυσική ανθρωπολογία, την προϊστορική αρχαιολογία και τη θεωρία της εξέλιξης. Το πεντάτομο έργο του, Η εξέλιξη του ανθρώπου, καλύπτει την Ανθρωπογένεση (1990), Τα πρώτα βήματα (1993), την Παλαιολιθική εποχή (1993), τις Αρχές της κοινωνικής οργάνωσης (1996) και τη Γλώσσα – Σώμα (2001). Σε αυτή την εμβληματική πραγματεία για τη δαρβινική θεωρία, όχι μόνο παρουσιάζει τη θεωρία της εξέλιξης σύμφωνα με τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα, αλλά και τοποθετεί ιστορικά τις περιπέτειές της στο ταραγμένο κλίμα του 20^ού αιώνα. Την ίδια περίοδο δημοσιεύει, με τη Σίβυλλα Δημητρίου-Κοτσώνη, το Ανθρωπολογία και ιστορία (1996).

Ο Δημητρίου είχε σταθερά στραμμένη την προσοχή του στη μεγάλη εικόνα – τόσο στο μεγάλο χρόνο, που είναι η ανθρώπινη εξέλιξη, όσο και στο μεγάλο χώρο, που είναι ο καπιταλισμός. Την τέταρτη και τελευταία περίοδο εφαρμόζει τη συγκριτική οπτική της κοινωνικής ανθρωπολογίας, αλλά και την ανθρωπολογική εμπειρία μη δυτικών κοινωνιών –όπως οι τροφοσυλλεκτικές ή οι «ακέφαλες» κοινωνίες– πάνω σε ένα ευρύ φάσμα θεματικών της σύγχρονης κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα ανανεώνει το ενδιαφέρον του για τον κινηματογράφο. Ανάμεσα στα έργα του ξεχωρίζουν τα: Μορφές βίας (2003), Η πολιτική διάσταση στην τέχνη (2009) και Ο κινηματογράφος σήμερα (2011), αλλά και οι πολλές του συμβολές σε συλλογικά έργα, για το φύλο, τις αξίες, τον κοινωνικό αποκλεισμό. ΟΙ μέριμνες που διαπερνούν τα έργα αυτά είναι η ανάδειξη των σχέσεων εξουσίας και των συμβολικών σχημάτων που τις νομιμοποιούν, η ανασκευή των εθνοκεντρικών στερεότυπων ή η σχέση μεθοδολογίας και πολιτικής, αντικείμενο του τελευταίου του βιβλίου που είναι υπό έκδοση. Ειδικότερα στο έργο του για τον κινηματογράφο η χρήση της ολιστικής μεθόδου της ανθρωπολογίας προσφέρει μια ανανεωτική ματιά πάνω στη λειτουργία του κινηματογράφου στις σύγχρονες κοινωνίες.

Ο Σωτήρης Δημητρίου συνδύαζε με ένταση τον μοναχικό βίο του στοχαστή με τη συλλογική δράση του αγωνιστή. Από τα μαθητικά του χρόνια, που έβγαζε στο Βαρβάκειο, με τον παιδικό του φίλο Αλέξανδρο Αργυρίου, το περιοδικό Μαθητικά τετράδια, μέχρι την πρόσφατη συμμετοχή του στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο του Δήμου Βύρωνα, πρωτοστατούσε σε συλλογικά εγχειρήματα, κυρίως στα πεδία της ανθρωπολογίας και του κινηματογράφου. Το 1986 ίδρυσε την Ομάδα Ανθρωπολογίας του ΚΜΕ και, αργότερα, το 1998, την Ομάδα Κριτικής Διεπιστημονικότητας, με την οποία εξέδωσε τέσσερεις συλλογικούς τόμους και στην οποία αδιάκοπα δραστηριοποιείτο. Από τα μαθητικά του χρόνια υπήρξε ενεργός πολίτης στον χώρο της Αριστεράς, με σταθερή παρέμβαση στα δημόσια πράγματα, χωρίς ποτέ να επιδιώξει ή να κερδίσει καμιά θεσμική υποστήριξη της θέσης του ως διανοούμενου.

Πάνω από όλα ο Δημητρίου υπήρξε δάσκαλος. Από τα χέρια του πέρασαν μέλη της πρώτης γενιάς κοινωνικών ανθρωπολόγων που στελέχωσαν τα Τμήματα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας τη δεκαετία του ’80 και του ’90, όπως και πολλοί νεότεροι, που είτε εντάχθηκαν επαγγελματικά στον κλάδο είτε ακολούθησαν εξω-ακαδημαϊκές διαδρομές. Με τεράστιο σθένος, πάντα εμμένοντας στη δημιουργία συλλογικοτήτων έξω από το πανεπιστήμιο, υπηρέτησε την καλλιέργεια και διάδοση του ελληνόφωνου ανθρωπολογικού λόγου στη χώρα μας – ενός λόγου που συνδυάζει την ανοικτότητα και τη θεωρητική ενάργεια με την πολιτικότητα και την κριτική στόχευση, που θέτει, με άλλα λόγια, τη μελέτη της ετερότητας στην υπηρεσία της αυτογνωσίας. Παρά το γεγονός ότι παρέμεινε εκτός ακαδημαϊκών τειχών, υπήρξε σταθερό σημείο αναφοράς στη συγκρότηση της ανθρωπολογικής επιστήμης στην Ελλάδα.

Ο Σωτήρης Δημητρίου τίμησε αυτές εδώ τις σελίδες, με άρθρα του και βιβλιοκριτικές, μέχρι πριν από λίγο. Όπως τονίζεται από τους συντελεστές του πρόσφατου αφιερώματος των «Αναγνώσεων» στο έργο του (17/4/2016), αλλά και όπως επισημαίνεται από πολλούς που τον γνώρισαν από κοντά, ο Σωτήρης Δημητρίου πρόσφερε ένα παράδειγμα – αγωνιστικής συνέπειας, κριτικής εγρήγορσης και εξισωτικής, ανεπιτήδευτης συντροφικότητας. Έτσι θα τον θυμόμαστε.