Ελευθερία και πολιτικός χρόνος στα θεμέλια της νεωτερικότητας

ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΙΟΥΠΚΙΟΛΗ

ΣΩΤΗΡΗ ΣΙΑΜΑΝΔΟΥΡΑ Νικολό Μακιαβέλι, Αμηχανία και Μηχανική, εκδόσεις Εξάρχεια, σελ. 320

Ο Μακιαβέλι βρίσκεται στην αφετηρία της νεωτερικής σκέψης γύρω από την πολιτική και το πολιτικό. Και αυτό γιατί επιχειρεί να σκεφτεί την πολιτική δράση χωρίς να την υπάγει σε ηθικολογίες, σε μια ηθική φιλοσοφία, και επιδιώκει να την απομακρύνει από ποικίλες μεταφυσικές. Τι είναι όμως αυτό το οποίο καθιστά τον Μακιαβέλι έναν νεωτερικό στοχαστή του πολιτικού και της ελευθερίας;

Είναι ο πρώτος γνωστός στοχαστής των νεώτερων χρόνων που έκανε τον κοινωνικό ανταγωνισμό επίκεντρο του πολιτικού, ενώ μέχρι τότε σκοπός της πολιτικής σκέψης ήταν η διασφάλιση της αρμονίας. Μπορεί η πολιτική φιλοσοφία να αναγνώριζε την ύπαρξη κοινωνικού διχασμού, όπως βλέπουμε στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, αλλά ο Μακιαβέλι δεν τον αναγνωρίζει απλώς. Υποστηρίζει ότι μια ελεύθερη πολιτεία οικοδομείται πάνω στον πολιτικό ανταγωνισμό. Γιατί ο ανταγωνισμός, ως έκφραση και εκδήλωση στο δημόσιο πεδίο ριζικά διαφορετικών αντιλήψεων, είναι εκείνος ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται στο διηνεκές η ελευθερία, πέρα από κάθε προσπάθεια να ομογενοποιηθεί ο πολιτικός χώρος και χρόνος και να επικρατήσει η μία άποψη, η μία αρχή, η μία ιδεολογία, η μία εξουσία.

Η έμφαση στο στοιχείο του ανταγωνισμού συνδέεται επίσης, στην περίπτωση του Μακιαβέλι, με την αναγνώριση της ενδεχομενικότητας. Κατά τον Μακιαβέλι, δεν υπάρχουν νόμοι, ιστορικοί ή φυσικοί, που να ρυθμίζουν την Ιστορία. Η Ιστορία είναι ένα πεδίο αγώνων, το αποτέλεσμα των οποίων δεν προκαθορίζεται. Άρα, η ενδεχομενικότητα και ο ανταγωνισμός, στοιχεία που σήμερα βρίσκονται στον πυρήνα μιας αντίστοιχης «αγωνιστικής» πολιτικής σκέψης, προβάλλονται για πρώτη φορά και περιβάλλονται και με αξία στο έργο του Μακιαβέλι. Και επειδή ακριβώς βρισκόμαστε στην αρχή της πολιτικής τους σύλληψης, όταν δεν έχουν επενδυθεί ακόμη με άλλες θεωρίες και μέριμνες, η αναμέτρηση με το έργο του Μακιαβέλι αναζωογονεί την πολιτική σκέψη γύρω από αυτά τα ζητήματα.

Μια άλλη θεμελιώδης διάσταση της σύγχρονης πολιτικής σκέψης και δράσης είναι ο ρεαλισμός. Είναι γνωστό ότι ο Μακιαβέλι είναι ο θεμελιωτής της ρεαλιστικής σχολής στη νεώτερη πολιτική θεωρία και επιστήμη. Ως ρεαλισμός σήμερα νοείται η προσαρμογή στο υπάρχον. Αυτή η αντίληψη είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιωδώς εσφαλμένη σε ό,τι αφορά τη σκέψη του ίδιου του Μακιαβέλι. Αν διαβάσουμε τον ίδιο τον Ηγεμόνα, με τις όλες τις αντιφάσεις που τον διατρέχουν κατά την ανάγνωση του Σιαμανδούρα, ρεαλιστική πολιτική για τον Μακιαβέλι δεν σημαίνει προσαρμογή στον υπάρχοντα συσχετισμό δυνάμεων. Σημαίνει παρέμβαση σε αυτόν τον συσχετισμό με στόχο τη νίκη. Σημαίνει ότι κατανοούμε την ισορροπία δυνάμεων και προσπαθούμε να διακρίνουμε ευκαιρίες, κενά και χάσματα που υπάρχουν μέσα στο κυρίαρχο σύστημα για να παρέμβουμε και να εισαγάγουμε τη δική μας δύναμη μέσα σε αυτόν τον συσχετισμό δυνάμεων, ώστε να τον αλλάξουμε.

Αν τα παραπάνω φανερώνουν τη διαχρονική σημασία του Μακιαβέλι για την πολιτική εν γένει, ποια η συμβολή του ειδικότερα σε σχέση με την ελευθερία; Η ελευθερία είναι το πρίσμα της ανάγνωσης του Μακιαβέλι από τον Σιαμανδούρα. Η πιο σημαντική συνεισφορά του βιβλίου είναι ίσως ότι συσχετίζει τις έννοιες της θετικής και της αρνητικής ελευθερίας όπως τις όρισε ο Isaiah Berlin, και τις συνδέει με τη θεματική του χρόνου. Αρνητική ελευθερία είναι η απουσία εμποδίων στην πραγματοποίηση των επιθυμιών μου, θετική ελευθερία είναι συμμετοχή των πολιτών στον καθορισμό των πολιτικών πραγμάτων. Η θεματική του χρόνου, που δεσπόζει στον Μακιαβέλι, είναι θεμελιώδης για όλη τη νεωτερικότητα, γιατί ο χρόνος, σε αντίθεση με τον χώρο, είναι η κύρια δομή την οποία ανέδειξε η νεωτερικότητα. Η νεωτερικότητα επιτάχυνε τον χρόνο, δημιούργησε μια διαρκή ιστορική αλλαγή, και, κυρίως, επεδίωξε την αλλαγή μέσα στην αλλαγή, επιχείρησε να μεταβάλει ακόμη και τους ρυθμούς και τους τρόπους της μεταβολής. Αυτό έπραξε το επαναστατικό κίνημα από τα τέλη του 19^ου αιώνα και μετά. Και ο Μακιαβέλι μιλάει για τον χρόνο προσπαθώντας να σκεφτεί πώς μπορούμε να παρέμβουμε πολιτικά για να τον διαμορφώσουμε και να παράγουμε μια άλλη πολιτική.

Εδώ βέβαια έρχεται αντιμέτωπος με ποικίλα όρια και προβλήματα τα οποία φωτίζει ο Σιαμανδούρας. Αν προκρίνουμε τον χρόνο ως διάρκεια επειδή θεωρούμε ότι έχει συγκροτηθεί μια κοινωνική κατάσταση που εξασφαλίζει δικαιώματα και μια σχετική ισότητα, και θέλουμε να τη διαφυλάξουμε έναντι απρόοπτων απειλών, τι κάνουμε; Οι Ρωμαίοι εφηύραν τον θεσμό του δικτάτορα και των έκτακτων εξουσιών, ο οποίος θέτει σε κίνδυνο εν τέλει τις ατομικές και τις πολιτικές ελευθερίες στο όνομα ακριβώς της διατήρησης του καθεστώτος. Αλλά υπάρχει ένας αντίστοιχος κίνδυνος και από την πλευρά του χρόνου ως ριζικής παρέμβασης και πράξης, ως καιρού. Αν θέλουμε να μείνουμε σε αυτό κυρίως το επίπεδο, στην πολιτική αλλαγή, την ανατροπή, και αγνοήσουμε τη διάρκεια του παρόντος στο μέλλον αλλά και του παρελθόντος στο παρόν, ενδέχεται να καταστρέψουμε το παρόν και να ακυρώσουμε τις δυνατότητες του μέλλοντος. Εδώ ο Σιαμανδούρας ανακαλεί μια σημαίνουσα εικόνα από τον Ηγεμόνα –την «ερημοποίηση». Για να μπορέσει ο ηγεμόνας να επιβάλει ένα νέο καθεστώς, θα πρέπει ουσιαστικά να ισοπεδώσει το υπάρχον, να διαλύσει την υπάρχουσα κοινωνική και πολιτική κατάσταση, και να καταστήσει όλη την κοινωνία ένα αδρανές υλικό, το οποίο θα μπορεί σαν μηχανικός να το διαπλάσει  όπως θέλει. Ο Σιαμανδούρας επισημαίνει δικαίως ότι αυτή είναι μια συνταγή αυταρχισμού.

Για να κατανοήσουμε τι σημαίνει αυτός ο αυταρχισμός, το έργο του James Scott, Seeing like a State (Yale University Press, 1999) είναι πράγματι διαφωτιστικό. Μελετώντας μια σειρά πολιτικές του εικοστού αιώνα, από την κολεκτιβοποίηση του Στάλιν μέχρι παρόμοια σχέδια για τον εξορθολογισμό της παραγωγής στην Τανζανία, ανασύρει μια κεντρική, «επαναστατική» ιδέα της νεωτερικής πολιτικής, που ο Σιαμανδούρας εντοπίζει ήδη στον Μακιαβέλι. Ένας τρόπος ριζικής αλλαγής και εξορθολογισμού της κοινωνίας είναι να εξαλείψουμε το υπάρχον και να φέρουμε τους ανθρώπους σε μια κατάσταση παράλυσης διαλύοντας τις συνήθειές τους, ώστε να κτίσουμε πάνω στην έρημο το καινούριο. Σε αυτές τις συνθήκες, ενώ οι προθέσεις μπορεί να είναι οι καλύτερες δυνατές, καταλήγουμε σε έναν δεινό αυταρχισμό με καταστροφικές κατά κανόνα συνέπειες.

Θα πρέπει, λοιπόν, να σεβαστούμε τον χρόνο, όχι μόνο ως διάρκεια του μέλλοντος αλλά και ως διάρκεια του παρελθόντος, και να συνδέσουμε τη διάρκεια με την προσπάθεια να παρέμβουμε στο παρόν και να το αλλάξουμε.

Το βιβλίο του Σιαμανδούρα θέτει αυτό ακριβώς το ερώτημα: πώς διαχειριζόμαστε τον καιρό, την παρέμβαση και την αλλαγή στο σήμερα, σε σχέση με τον χρόνο της διάρκειας, χωρίς να βιάζουμε και να εκβιάζουμε. Και νομίζω ότι τα ερωτήματα που εγείρει εν προκειμένω πρέπει να τα σκεφτούμε σήμερα περισσότερο παρά ποτέ.

Ένας πρόσθετος λόγος να διαβάσει κανείς αυτό το βιβλίο είναι και η δουλειά που έχει κάνει ο Σιαμανδούρας. Πρόκειται για ένα δείγμα πραγματικά σοβαρής μελέτης. Μιας μελέτης που δεν αναφέρεται μόνο στον χρόνο αλλά που έχει πάρει τον χρόνο της. Ο συγγραφέας έχει αφιερώσει χρόνο για να την εκπονήσει. Και προτείνει κάτι και σε επίπεδο μεθόδου, για το πώς κάνουμε πολιτική θεωρία. Εγκύπτει στο κείμενο, το δουλεύει, το διαβάζει από το πρωτότυπο και το μεταφράζει ο ίδιος. Στέκεται σε διάφορα σημεία, επανέρχεται, έχει μια τριβή χρόνου με τον λόγο του Μακιαβέλι. Αφενός για να αναδείξει το ίδιο το κείμενο αλλά και για να περιγράψει τη δική του διάθεση και εργασία σε σχέση με το κείμενο. Αποτελεί έτσι ένα σημαντικό δείγμα καλής πολιτικής θεωρίας που εμβαθύνει σε αυτό με το οποίο αναμετριέται, προσπαθεί να εκφέρει τον δικό του λόγο αλλά ταυτόχρονα σέβεται και τον λόγο αυτού με τον οποίο συνομιλεί. Τόσο για τον ίδιο τον Μακιαβέλι και τη συνεισφορά του στην πολιτική σκέψη αλλά και για τη δουλειά που έχει κάνει ο Σιαμανδούρας με τον Μακιαβέλι, αυτό είναι ένα βιβλίο το οποίο αξίζει να διαβαστεί.

Χρήστος Ραφτόπουλος, Χωρίς τίτλο, 2014,
υδατοχρώματα και στάχτη, 99 x 81 εκ.,  φωτ. Σταύρος Βλαχάκης