Θεωρία της ανθρωπολογίας

Οι εκδόσεις «Ηριδανός» εγκαινίασαν μία σειρά βιβλίων θεωρίας με άξονα την ανθρωπολογία, επιμελητής της οποίας είναι ο Φώτης Τερζάκης. Σε μια συζήτηση που είχαμε μαζί του, ζητήσαμε να προσδιορίσει το στίγμα αυτής της σειράς, με βάση την ιδιαιτερότητα των συγκεκριμένων μελετών που ήδη κυκλοφορούν.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΕΡΤΙΚΑΣ

 —Θα θέλαμε να διασαφηνίσουμε την ιδιαίτερη σημασία και βαρύτητα που έχει κυρίως η ανθρωπολογία σε αυτή την εκδοτική σειρά που επιμελείστε στις εκδόσεις «Ηριδανός». Με άλλα λόγια, ποιος ο στόχος αυτής της σειράς βιβλίων;

—H κοινωνική ανθρωπολογία είναι ένα από τα πεδία που παρακολουθούσα πάντα με ζωηρό ενδιαφέρον. Είναι πολλά χρόνια τώρα που σχεδίαζα στο μυαλό μου μιαν ανθρωπολογική σειρά η οποία θα κάλυπτε σοβαρά βιβλιογραφικά κενά στη γλώσσας μας, αλλά μόνο τώρα, εν μέσω μάλιστα μιας οικονομικής κρίσης που έχει παραλύσει την κίνηση του βιβλίου, χάρη στη στήριξη της εκδότριας Άλκηστης Παπακώστα και την πολύτιμη –και αφανή– τεχνική συνεργασία του Νίκου Μπλαζουδάκη, έγινε εφικτή. 

Πρέπει να πω όμως ότι, εκ προελεύσεως και εξ ιδιοσυγκρασίας, δεν μ’ ενθουσιάζει καθόλου ο στενός ακαδημαϊκός κορσές μιας εμπειρικής κοινωνικής επιστήμης. Στο μυαλό μου η λέξη «ανθρωπολογία» συνδέεται πάντα, σε τελική ανάλυση, με αυτό που λέμε φιλοσοφική ανθρωπολογία. Αναμέτρηση δηλαδή με τα μεγάλα ερωτήματα που θέτει ο ανθρώπινος πολιτισμός στην ιστορική του εκδίπλωση, με όλες τις ανοικονόμητες διακλαδώσεις του, από τη σκοπιά ενός προβληματικού παρόντος που απαιτεί ερμηνεία. Σήμερα βέβαια δεν μπορούμε να μιλάμε για τον πολιτισμό με τους όρους τού εγελιανού Απολύτου Πνεύματος ή του χουσερλιανού Lebenswelt· χρειαζόμαστε πολλές εμπειρικές διερευνήσεις σε πολλαπλά επιμέρους πεδία, όπου ξεδιπλώνεται η ανθρώπινη δραστηριότητα και όπου πλέκονται σχέσεις ανάμεσα σε ομάδες και άτομα, αφενός, και ανάμεσα στις κοινωνίες και τη φύση, αφετέρου. Η κοινωνική ανθρωπολογία μάς έχει προσφέρει ένα τεράστιο υλικό που πρέπει με κάποιον τρόπο να επανεκτιμήσουμε και να ξανασκεφτούμε. Πρέπει όμως αυτή να διασταυρωθεί –να διασταυρώνεται αδιάκοπα– με πολλές άλλες ερευνητικές προοπτικές, έχοντας το μάτι στραμμένο στις θεωρητικές συνθέσεις. Κοινωνιολογία και ιστορία, ιατρική ανθρωπολογία και ψυχανάλυση, θρησκειολογία, αισθητική και πολιτική, οικονομία και οικολογία είναι τέτοιες προοπτικές ειδικού εστιασμού, που μόνο από την τεταμένη συνομιλία τους και την πολλαπλή τους διασταύρωση μπορεί να υπηρετηθεί ένα κριτικό φιλοσοφικοανθρωπολογικό πρόγραμμα, όπως αυτό που έχω στον νου μου.

Οι επιλογές της σειράς έχουν γίνει λοιπόν μ’ ένα τέτοιο κριτήριο: καλύπτουν κενά στην υπάρχουσα ανθρωπολογική βιβλιογραφία, αλλά προκρίνονται σταθερά κείμενα που υπηρετούν στρατηγικές επιστημολογικές διασταυρώσεις. Αν χρειάζεται τώρα να δώσω ένα βαθύτερο κίνητρο ή απόβλεψη για το εγχείρημά μου, θα έλεγα ίσως, να πλήξω τον δυτικοκεντρισμό/ευρωκεντρισμό που παραμένει ένα απελπιστικό γνώρισμα της παρωχημένης λογιοσύνης μας, ηθελημένος και αυτοκτονικός εγκλεισμός στην πολιτισμική μας φυλακή.

—Οι συγγραφείς αυτής της σειράς, γνωστοί ανθρωπολόγοι κι ένας φιλόσοφος, ο Τ. Αντόρνο, κινούνται στο έδαφος της διεπιστημονικότητας  με το πάντρεμα και την τροποποίηση ανακαλύψεων της ψυχανάλυσης, της κοινωνιολογίας και της φιλοσοφίας. Πέραν αυτού του κοινού τόπου, ποια η συνεισφορά ενός εκάστου –η καινοτομία του– στο αντικείμενο το οποίο μελετούν;

—Ο Αντόρνο εκπροσωπεί μια μεγάλη ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση, τη Σχολή της Φραγκφούρτης, στην οποία χρωστάμε την πρώτη σπουδαία διασταύρωση μαρξισμού και ψυχανάλυσης· ξεκίνησε, όπως ξέρετε, από την ιδέα τού Μαξ Χορκχάιμερ να φέρει σε συνομιλία μια κοινωνική επιστήμη με μια ψυχολογία – και το κείμενο του Αντόρνο που παρουσιάσαμε, Τα άστρα κάτω στη γη. Κοινωνιοψυχολογική μελέτη της λαϊκής αστρολογίας, είναι μια εμπνευσμένη εφαρμογή του ίδιου είδους συνδυαστικής διερεύνησης που δοκίμασε η Σχολή στις μελέτες της για την εξουσία και την οικογένεια, σε μια ιδιόμορφη έκφραση της μαζικής κουλτούρας: την αστρολογία, ως μέρος ενός ευρύτερου ρεύματος εσωτερισμού/αποκρυφισμού (το οποίο στις μέρες μας λέμε New Age). 

Σήμερα το πρόγραμμα αυτό μπορεί να διευρυνθεί, θέτοντας ως επιστημολογικό εταίρο της ψυχιατρικής/ψυχανάλυσης μια ευρύτερη κοινωνική επιστήμη, την κοινωνική ανθρωπολογία. Γι’ αυτό κι επιλέξαμε ένα έργο απολύτως προδρομικό στο εν λόγω πεδίο: το κύκνειο άσμα τού Γκίζα Ροχάιμ (ήταν άμεσος συνεργάτης του Φρόυντ στο Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο της Βιέννης) Μαγεία και σχιζοφρένεια. Καθιστά, με την ίδια κίνηση, πολύ πιο οικείες μας πολλές φαινομενικώς ακατανόητες «εξωτικές» πρακτικές, και δείχνει την οικουμενικότητα κάποιων ψυχικών διεργασιών που τις γνωρίζουμε δυστυχώς μόνο μέσ’ από τα παραμορφωτικά ματογυάλια της συμβατικής κλινικής διαγνωστικής.

Το Μαγεία, επιστήμη, θρησκεία και το φάσμα της ορθολογικότητας, ενός εξαιρετικού ανθρωπολόγου από τη Σρι Λάνκα, του Τζεϊαράγια Ταμπάια, έχει μια διαφορετική στόχευση, που αγγίζει την καρδιά της ανθρωπολογικής προβληματικής: θέτει, χωρίς να ενδίδει σε έναν μεταμοντέρνο σχετικισμό, το ακανθώδες πρόβλημα της διαπολιτισμικής κατανόησης και μετάφρασης, προβληματοποιώντας ταυτόχρονα τα κριτήρια της δυτικής «ορθολογικότητας», όπως εμφανίζονται ειδικότερα –επ’ ουδενί όμως αποκλειστικά– στην αντιπαράθεση συστημάτων νοήματος που συμβατικά ονομάζουμε «μαγικοθρησκευτικά» και «επιστημονικά».

Ο συλλογικός τόμος Παραισθησιογόνα και σαμανισμός, έργο μιας ομάδας ανθρωπολόγων σε κοινωνίες της Μεσαμερικής και του Αμαζονίου (κι ενός ψυχιάτρου/θεραπευτή ανάμεσά τους: του χιλιανού Κλαούντιο Ναράνιο) υπό τον συντονισμό και την επιμέλεια του καθηγητή Μάικλ Χάρνερ, προκαλεί τη δυτική «ορθολογικότητα» από μία άλλη πλευρά. Όχι μόνο τεκμηριώνει τον αναπόσπαστο ρόλο μιας ομάδας ψυχοτρόπων φυτών στις θρησκευτικές πρακτικές ενός τεράστιου κομματιού της ανθρωπότητας (με προεξάρχοντα τον σαμανισμό της αυτόχθονης Αμερικής και της Κεντρικής Ασίας), ως μέρος ενός ευρύτερου ρεπερτορίου «τεχνικών της έκστασης», αλλά και προτείνει την άμεση τροποποίηση της πολιτισμικά υποβεβλημένης εμπειρίας του εθνογράφου μέσ’ από τη λήψη των ψυχοτρόπων των ιθαγενών – δίνοντας ένα πολύ πιο ριζικό νόημα στη λεγόμενη «συμμετοχική παρατήρηση». 

Ο Victor Turner είναι ένας μεγάλος βρετανός ανθρωπολόγος, αφρικανιστής, που το όνομά του έχει συνδεθεί με τη μελέτη της τελετουργίας. Τον παρουσιάζουμε για πρώτη φορά στα ελληνικά, με το επίσης κύκνειο άσμα του, Από την τελετουργία στο θέατρο, όπου συνοψίζει όλη την προγενέστερη δουλειά του ενώ επιχειρεί να συνδέσει την ιστορική αποσύνθεση της τελετουργικής διαδικασίας, όπως τη γνωρίζαμε στις παραδοσιακές κοινωνίες, με τη δημιουργία σύγχρονων αισθητικών μορφών, προπαντός του θεάτρου.  Η τελετουργία είναι όχι μόνο η καρδιά της θρησκευτικής ζωής, με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου, αλλά ίσως και της κοινωνικής ζωής εν γένει, αν σκεφτούμε ότι αυτά που λέμε «θεσμοί» (μη εξαιρουμένης της ίδιας τής γλώσσας) είναι με μια έννοια παγωμένες τελετουργίες.

—Η λογική της σειράς οδηγεί σ’ ένα τελευταίο ερώτημα: ποιος είναι ο μελλοντικός προγραμματισμός, οι τίτλοι που θα εκδοθούν άμεσα;

—Μέχρι το Πάσχα πρόκειται να κυκλοφορήσουν δύο έργα· το πολυσυζητημένο Η ανθρωπολογία ως κριτική του πολιτισμού, των Τζωρτζ Μάρκους και Μάικλ Φίσερ, σε δική μου μετάφραση, και το κλασικό Τελετουργίες διάβασης του Άρνολντ βαν Γκενέπ, μεταφρασμένο και υπομνηματισμένο από έναν σκαπανέα της ελληνικής ανθρωπολογίας, τον Θεόδωρο Παραδέλλη. Εν συνεχεία ο Θ. Παραδέλλης ετοιμάζει δύο δοκίμια του ιδιοφυούς επιστημολόγου και θεωρητικού των συστημάτων, Γκρέγκορι Μπαίητσον, Μορφή και πρότυπο στην κοινωνική ανθρωπολογία και Μορφή και παθολογία στις διανθρώπινες σχέσεις (και τα δύο από το μεγάλο του έργο Βαθμίδες σε μια οικολογία του πνεύματος), κι εγώ μια σειρά δοκιμίων του ινδού κριτικού της λογοτεχνίας και πολιτικού στοχαστή Αγιτζάζ Αχμάντ, με τίτλο Έθνη, τάξεις λογοτεχνίες: πέρ’ από τον Οριενταλισμό.  Ας ελπίσουμε ότι οι αντοχές της ελληνικής κοινωνίας, που στέλνει δραματικά σήματα κινδύνου από κάθε τομέα δραστηριότητας, θα μας επιτρέψουν να συνεχίσουμε.