Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος: Μνήμη ενός ελεύθερου ανθρώπου

ΤΟΥ ΑΛΚΗ ΡΗΓΟΥ

Πρόκειται για τον τελευταίο ίσως μιας «πολύπαθης γενιάς», όπως ο ίδιος έλεγε, που βίωσε τη μικρασιατική καταστροφή κι εκείνη την τεράστια προσφυγιά, όπως και όλα τα επόμενα τούτου του λαού, διδάσκοντας ένα σπάνιο ήθος και μια αξιοπρέπεια Ενεργού Πολίτη και Δάσκαλου Φιλοσοφίας και Πράξης.

Για όσους τυχερούς συμβάδισαν μαζί του για κάποια χρόνια, άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα, που ο χρόνος δεν μπορεί να σβήσει. Το αποτύπωμα ενός ρομαντικού προσωποκεντρικού οραματιστή, πολλές φορές σχεδόν ουτοπικού, που δήλωνε: «όταν βρίσκομαι σε κρίση συνείδησης ανεβαίνω το ηλιοβασίλεμα στον βράχο της Ακρόπολης». Ενός βαθιά δημοκρατικού μαχητή της Ειρήνης και του Ανθρωπισμού, μέχρι τέλους πάντα παρόντα σε όλες τις καίριες ώρες αυτής της χώρας μέχρι εκείνη του καλοκαιρινού Δημοψηφίσματος. Ενός πείσμονα και ταυτόχρονα γλαφυρού και μειλίχιου συζητητή των ιδεών, με μια φυσική ευγένεια Σμυρνιού –κάτι που δύσκολα γίνεται σήμερα κατανοητό– που πλήρωσε το χρέος του προς την πατρίδα, τη φιλοσοφική του παιδεία, τις αντιλήψεις του για τη ζωή, πολλές φορές και επώδυνα.

Από το Αλβανικό Μέτωπο, όπου υπηρέτησε ως έφεδρος Λοχαγός, τη συμμετοχή του στην Αντίσταση από τις τάξεις του ΕΑΜ Νέων όπου τον ενέταξε ο φίλος του Κώστας Φιλίνης, την Προεδρία του «Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου Νέων» στα 1945, με ό,τι αυτό συνεπάγονταν τότε: απόλυση από τη θέση του υφηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εξορία στην Ικαρία και στη συνέχεια στην Μακρόνησο, όπου, παρ’ όλο που δεν ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος -ουδέποτε υπήρξε άλλωστε μέλος κόμματος- αρνήθηκε να υπογράψει δήλωση, καθώς «απάδει εις τον φιλόσοφον να υπογράφει εξευτελιστικές δηλώσεις και να αποκηρύσσει θεωρίες και ανθρώπους», κάτι που επανέλαβε και στα χρόνια της μεταπολίτευσης, αρνούμενος ως μάρτυρας να ορκιστεί στο ευαγγέλιο οπότε του ασκήθηκε δίωξη. Δίωξη βέβαια που αυτή την φορά οδήγησε στην κατάργηση της υποχρεωτικότητας του θρησκευτικού όρκου, όπως ευοδώθηκε και ο αγώνας του για την κατάργηση της θανατικής ποινής.

Ενός μεγάθυμου ανθρώπου, πιστού στις φιλίες του ακόμη κι όταν αυτές τον εγκατέλειπαν. Όταν ο στενός του φίλος Παναγιώτης Κανελλόπουλος ως Υπουργός Αμύνης επισκέφτηκε την Μακρόνησο και τον κάλεσε για έναν ...καφέ, εκείνος αρνήθηκε, μια που την ίδια ώρα δεν θα δίνονταν καφές και σε όλους τους συγκρατούμενούς του! Στα χρόνια εκείνα επέζησε, όπως έλεγε, ως «εν ενεργεία φιλόσοφος και τέως αθλητής» -υπήρξε προπολεμικά μέλος της εθνικής Βόλεϊ από την αντίστοιχη ομάδα του Βύρωνα- επινοώντας το σύνθημα «αόρατος χαρά». Σύνθημα που σήμαινε το να μην εξωτερικεύουν οι κρατούμενοι στα διαλείμματα εργασίας το όποιο αστείο έλεγαν μεταξύ τους για να ανασάνουν και να δίνουν έτσι την αφορμή στους εσατζήδες που καιροφυλαχτούσαν να τους χτυπούν. Ενώ ως τέως αθλητής του βόλεϊ απέκρουσε ένα βράδυ το κλομπ που έρχονταν στο κεφάλι του, όπως αποκρούουμε σκληρό πλέι με τον χέρι πάνω από τον ώμο.

Αυτό το πεισματάρικο ήθος μάς δίδαξε με τη στάση του, εμάς του νεώτερους τότε βοηθούς, όταν μετά την αυτοεξορία του στη Γαλλία στα χρόνια της Χούντας, εκλέχτηκε καθηγητής στην Πάντειο, όπου η τύχη το έφερε να ξεκινήσει τις παραδόσεις του την ίδια μέρα και ώρα που αποβιβαζόταν το 1950 από την Μακρόνησο στο Λαύριο. Άπειρα τα στοιχεία αυτής της διδαχής, ακόμη και σε ώρες διαφωνίας μεταξύ μας, με μια ευρύτητα γνώσεων που μπορούσαν, με αφορμή το πιο μικρό γεγονός, να σε εγκαλούν, συνδυάζοντας την παγκόσμια ιστορία, αρχαία και σύγχρονη, με μια αναλυτική πάντα πειθαρχεία, ακόμη για να σου πει ότι είναι ...λάθος, σύμφωνα με την γνώμη του, μια διήμερη στάση εργασίας του τότε ΕΔΠ, αναγνωρίζοντάς σου ταυτόχρονα προσωπικά αγνά κίνητρα.

 Δύο χαρακτηριστικά γεγονότα αξίζει να μνημονευτούν: Δεκαετία του ογδόντα, η τότε κυβέρνηση αποφάσισε την ίδρυση της Σχολής Δημόσιας Διοίκησης, που την διεκδικούσε η Πάντειος ως εξειδίκευση του αντίστοιχου Τμήματός της. Οι φοιτητές ανάστατοι, ετοιμάζονται για δυναμική πορεία προς την Βουλή, η Σχολή περικυκλωμένη από ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις, η ΕΦΕΕ –υπήρχε ακόμη – επιχειρεί να εκτονώσει την κατάσταση με ανοιχτή ατέλειωτη συνεδρίαση στην Σχολή, το κλίμα τεταμένο, η ώρα κυλά, έχει βραδιάσει, στο γραφείο του φως: «Εδώ είστε κ. Καθηγητά;» «Ναι, γιατί αν και διαφωνώ με την πορεία που σχεδιάζουν οι φοιτητές μας, αναλογιστήκατε πού θα χτυπήσουν οι αστυφύλακες, γιατί έχουν εντολή να χτυπήσουν, προφανώς όχι στη Συγγρού που θα πάρει δημοσιότητα και θα κοπεί η κυκλοφορία, αλλά στο πίσω στενό την ώρα που θα βγαίνουν οι φοιτητές μας. Αν τότε βρεθεί στα κλομπ μπροστά το κεφάλι του Δεσποτόπουλου, και δημοσιότητα θα πάρει η διαμαρτυρία και θα προστατευτούν κυρίως οι φοιτητές γι’ αυτό είμαι εδώ...».

Λίγα χρόνια πριν, με τη μεγάλη απεργία των 100ημερών του ΕΔΠ σε εξέλιξη, με άρθρο του στο «Βήμα» ο καθηγητής Μαρωνίτης εγκαλεί το ΕΔΠ ότι μπήκε σ’ αυτόν τον αγώνα χωρίς να έχει εξασφαλίσει την συμμετοχή των προοδευτικών καθηγητών. Σε απάντησή του, ο Πρόεδρος του ΕΔΠ, επίσης στο «Βήμα», αναφέρει ότι στη μέση ενός αγώνα δεν μπορεί να στέκονται άπραγοι οι «επώνυμοι» προοδευτικοί καθηγητές, αναλογιζόμενοι γιατί δεν πήραν ατομική πρόσκληση γι’ αυτόν. Την άλλη μέρα το πρωί χτυπά το τηλέφωνό του: «Δεσποτόπουλος εδώ, ξέρετε ότι γίνατε αφορμή να ανέβω χθες το ηλιοβασίλεμα και πάλι στην Ακρόπολη; Το άρθρο σας, αν και φιλολογικά όχι ανάλογο του Μαρωνίτη, ηθικά απόλυτα ορθό. Πες τε μου τι οφείλω να κάνω, ήδη έκλεισα συνάντηση με τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον φίλο μου Κωνσταντίνο Τσάτσο...» «Δεν είναι θέμα του Προέδρου, κύριε καθηγητά». «Μην το λέτε, έχει επιρροή στην Κυβέρνηση...» Πάντα πίστευε άλλωστε ότι τα πρόσωπα είναι πάνω από τις πολιτικές

Αυτός ήταν ο δάσκαλος ήθους και ενεργός πολίτης Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος.