Τέχνη και Ιατρική

ΛΟΓΟΣ ΕΝ ΠΡΟΟΔΩ

Σελίδες από βιβλία που τώρα γράφονται

ΤΗΣ ΠΕΠΗΣ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ

Γιατί θέλω να δω κάτω από την επιφάνεια του σώματος; Τι υπάρχει κάτω από αυτήν; Τι υπάρχει πίσω από την έκφραση του προσώπου, την στάση, την αναπνοή, κάτω από το δέρμα; Είναι το δέρμα μόνον η επιφάνεια που περιβάλλει τα αγγεία, τα νεύρα, τους μυς, τα οστά, την αρμονία και την διαταραχή μεταξύ των διαφόρων συστημάτων που δομούν το ανθρώπινο σώμα; Και αν το δέρμα μάς προστατεύει, τι είναι αυτό που μας κάνει να νιώθουμε κάποτε ένα είδος εξορίας μέσα σε αυτό; Είναι δυνατόν να αποκρυπτογραφήσουμε την γλώσσα των λέξεων και την γλώσσα του σώματος, για να διαβάσουμε τον ενσώματο πόνο της ψυχής που νοσεί; Μπορούμε να τον διαβάσουμε; και με ποια εργαλεία; Μπορούμε να συλλάβουμε τη στιγμή την ακραία του πόνου του άλλου, όταν η γλώσσα, οι γλώσσες, αδυνατούν να τον πουν; Γιατί εκείνη την πρώτη στιγμή, τα πρώτα κλάσματα του δευτερολέπτου, που ερχόμαστε σε επαφή, που επικοινωνούμε με τον πόνο τα πόδια συχνά λυγίζουν, διαβιβάζεται μια παραλυτική ενέργεια, ιδιαίτερα πίσω από τα γόνατα, πάντως στο κάτω μέρος των ποδιών; Και γιατί η ενέργεια αυτή, σε κάποιες τουλάχιστον περιπτώσεις, εξαφανίζεται όταν χτυπάς η ίδια, ο ίδιος; Γιατί τότε δεν παραλύεις, και νιώθεις, αντίθετα, το σώμα σου ξαφνικά ενιαίο, παρ’ όλο που ο πόνος συγκεντρώνεται σε συγκεκριμένα σημεία του; Είναι δυνατόν ο πόνος να ενοποιεί το σώμα, την ίδια στιγμή που το κατακερματίζει; Και, ακόμα, είναι δυνατόν αυτό που βλέπω όταν χτυπάω, το αίμα, το πύον, η κακοφορμισμένη πληγή, να είναι η μόνη πραγματικότητα; αυτός ο κόσμος που τον αφουγκράζομαι να είναι άσκημος, απωθητικός, βρώμικος; Να μυρίζει ανυπόφορα, να είναι σαν το κρέας του κρεοπωλείου; Ή μήπως αρχέγονοι τρόμοι και απαγορεύσεις αιώνων, χιλιετιών, μας εμποδίζουν να ανοιχτούμε πέρα από το προφανές στην περιπέτεια της εξερεύνησης;

 Ποιος είναι ο στόχος μου; Θέλω να θυμίσω ότι υπάρχει μια ομορφιά κρυμμένη κάτω από το δέρμα. Φλέβες, αρτηρίες, νευρώνες και νευροδιαβιβαστές, όργανα και οστά. Ένας κόσμος που θυμίζει λεωφόρους και εργοστάσια, πεδιάδες και λαγκάδια, βουνά και σπηλιές, κλαδιά, λουλούδια, πουλιά, βάραθρα και ανόργανη ύλη. Ριζώματα και γυμνά κλαδιά δέντρων θυμίζουν το νευρικό μας σύστημα (Egon Schiele), λουλούδια μέσα από το καλειδοσκόπιο θυμίζουν τα κύτταρά μας (Max Ernst), μανιτάρια το αναπνευστικό μας σύστημα και η άρθρωση των κτιρίων και οι κολόνες που τα στηρίζουν και τα στολίζουν την σπονδυλική μας στήλη (Frida Κahlo), τα σαλιγκάρια τα νεφρά μας (Leonardo Da Vinci).

Η μεταμόρφωση των οργάνων, που μέσα από τους δρόμους αυτούς γίνονται λουλούδια, σπήλαια. Χυμοί και μηνύματα που ταξιδεύουν συνεχώς από πάνω προς τα κάτω, από μέσα προς τα έξω, από την επιφάνεια στο εσωτερικό του κορμιού και αντίστροφα. Δακρυσμένα έντερα και ανθισμένα στομάχια. Μια χώρα προς εξερεύνηση. Θέλουμε να δούμε τα άδηλα: Ιεροσυλία. Που γίνεται διπλή αν στην συνέχεια επιχειρήσουμε να τα δείξουμε. Αλλά και μύηση στα μονοπάτια που ακολούθησαν η θεραπεία κάθε φορά που θέλησε να καταλάβει και να οδηγήσει στην ίαση και η τέχνη κάθε φορά που θέλησε να αποτυπώσει, να διαγνώσει από τους δικούς της δρόμους, τον πόνο, την επιθυμία, το μίσος, το κάλλος που έχουν για έδρα τους το σώμα.

Ακόμα και όταν δεν μιλάμε για σχολές, όπως ο εξπρεσιονισμός, που συνδέεται με την εξωτερίκευση, την έκφραση του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου με καλλιτεχνικά μέσα, ή ο νατουραλισμός και ο ρεαλισμός, που ενώ δηλώνουν σε διάφορους τόνους ότι μας μιλούν για το πράγμα ως έχει δεν παύουν να το μεταμορφώνουν, η τέχνη κάνει πάντοτε ορατά τα πάθη της ψυχής και του σώματος, μεταφράζοντας, μεταμορφώνοντάς τα συμβολικά. Η μεταμόρφωση ωστόσο αυτή μέσα από την τέχνη, καρπός της αποκάλυψης μιας άλλης εικόνας του σώματος, που είναι ένα μέρος από την φθαρτή αλήθεια του, άλλοτε ανοίγει δρόμους ελευθερίας και άλλοτε εγκυμονεί εν δυνάμει τον κίνδυνο όχι μόνον να δούμε την σάρκα χωρίς τον πόνο της αλλά και να προκαλέσουμε αυτό τον πόνο σε σύνδεση με ένα ιδεολογικό παραλήρημα. Η αισθητικοποίηση του ψυχικού και του σωματικού κόσμου και του όλου ανθρώπινου βίου βοήθησε κορυφαίους δημιουργούς που θεωρήθηκαν «εστέτ», όπως ο Γουάιλντ και ο Καβάφης, να αναδείξουν παραδειγματικό τον πόνο, την αδικία και τον δρόμο για να ξεπεραστούν. Όταν, αντιθέτως, η ψυχή, το σώμα και ο πόνος εκχωρήθηκαν στην επικράτεια ενός αισθητικού, που πίσω από το προσωπείο της φυλετικής καθαρότητας, έκρυβε την αρνητική ή μάλλον την φονική ενέργεια, τότε η αισθητικοποίηση του σώματος και της πολιτικής είχε σύμφωνα με ορισμένους μελετητές σαν συνέπεια τον όλεθρο που έσπειρε ο ναζισμός.

Και πέραν όμως από τέτοιες ακραίες εκδοχές, υπάρχει και ένα είδος ψυχρής, αντικειμενικής προσέγγισης του σώματος, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε μια απόσταση από την γνώση της οδύνης, έτσι που το σώμα να μείνει ένα κενό, μια τρύπα, ένα έλλειμμα, ένα πρόσχημα, ή ακόμη και ένα «κακό αντικείμενο» που κινητοποιεί τον σαδο-μαζοχισμό. Υπάρχουν ταινίες που συνδέουν δραματουργικά την θηριωδία κάποιων εκλεπτυσμένων ναζιστών δημίων με την αισθητική απόλαυση που προσφέρει η θέαση έργων ζωγράφων «ανατόμων», όπως ο Ντύρερ ή ο Ντα Βίντσι, που κοσμούσαν υποτίθεται τους χώρους των βασανιστηρίων. Αλλά ακόμα και αν θεωρήσουμε ότι τέτοιες συνδέσεις δεν είναι παρά μόνον προϊόντα μυθοπλασίας, ή δεχτούμε ότι η τέχνη γίνεται συνοδοιπόρος της εξόντωσης μόνον μέσα από τα κανάλια της διαστροφής, ένα ερώτημα παραμένει: Πού μπορεί να οδηγήσει η τέχνη, όπως επίσης και επιστήμες όπως βιολογία και το ευρύτερο ρεύμα του βιολογισμού είτε και οι νευροεπιστήμες, από την στιγμή που θα διαχωριστούν προγραμματικά από το ηθικό στοιχείο, πιο απλά από αυτό του ανθρώπινου συμπάσχειν, και θα τεθούν στην υπηρεσία της εξουσίας, του κέρδους, είτε των σαδιστικών ενστίκτων;

Το να κάνεις ορατό το αόρατο, κοινός στόχος στον οποίο συναντώνται από διαφορετικές κατευθύνσεις τέχνη και ιατρική: Τα μη φανερά, αυτά που δεν φαίνονται, ο Ιπποκράτης τα ονομάζει άδηλα. Πώς να δηλωθούν τα άδηλα, για να τα θεραπεύσεις; Δεν αρκεί η χρήση της όρασης. Είναι απαραίτητος ο λογισμός, δηλαδή η σκέψη, προτείνει ο Ιπποκράτης. Η σκέψη που θα αξιολογήσει τα συμπτώματα. Γιατί η ιατρική του καιρού του, αν και δεν μπορεί να δει τα εμπυήματα, τις φλεγμονές, το ήπαρ, τους νεφρούς και όσα υπάρχουν στην κοιλιά, μπορεί να διαγνώσει τη νόσο από την ψηλάφηση και τα συμπτώματα. Μόνο που, μας λέει ο πατέρας της ιατρικής που υπογραμμίζει την αξία της έγκαιρης διάγνωσης, ο ασθενής πρέπει να πάει αμέσως στον γιατρό. Γιατί, αν και η ιατρική μοιάζει με τις άλλες τέχνες, όπως αυτές που σαν την ζωγραφική χρησιμοποιούν το χρώμα, το ξύλο, το δέρμα, ή τον χαλκό και στις οποίες, αν γίνει λάθος ή λείπει ένα όργανο, η εργασία παραλύει, στην ιατρική τέχνη, η αργοπορία μπορεί να στοιχίσει την ζωή του ανθρώπου. Μια αργοπορία που ευνοείται από το γεγονός ότι συχνά η ίδια η φύση, εκουσίως θα έλεγε κανείς, υπακούοντας ίσως σε μία εγγενή αιδημοσύνη, κρύπτεσθαι φιλεί, δεν αφήνει να φανούν τα συμπτώματα.

Ο λόγος του γιατρού, του ειδικού που μιλά για το σώμα του νοσούντος. Και ο λόγος του νοσούντος, που μιλά για το σώμα του, και που εκφράζεται κάποτε γι αυτό σαν να είναι ένα άλλο σώμα. Ο λόγος της τέχνης, που αποτυπώνει το σώμα συγκροτώντας ένα αρχείο των παθών, των παθήσεων και της ίασης. Σύνδεση, σύνθεση ή σύγκρουση; Η ιστορία του πολιτισμού, η ανθρώπινη ιστορία, «περιπατεί και πάει» όπως λέει ο ποιητής του Ερωτόκριτου, «στο καλό και στο κακό», από δρόμους που χαράζουν την ζωή μας. Το πραγματικό διαπλέκεται με το συμβολικό. Στην τέχνη και στην ιατρική.

Το βιβλίο, Το Σώμα: Τέχνη και Ιατρική, θα εκδοθεί από τις Εκδόσεις Σιδέρη

Jean Cocteau, Άνθος των ματιών, Marbella, 1961, επιτοίχια σύνθεση με έξι πλακίδια από επισμαλτωμένη τερακότα, 42 x 28 εκ.