Το νόημα του αρχιτεκτονικού χώρου

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΟΙΡΑ

Allyson Vieira, Clad (Multi Story) IV- VI- III & Χ, 2014, άποψη της έκθεσης

ΤΑΣΗΣ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ, Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση, εκδόσεις Ίνδικτος, σελ. 171

Ποιές νοητικές διεργασίες θέτουν σε λειτουργία τον μηχανισμό της έμπνευσης και εξάπτουν τη φαντασία; Πώς ξεπηδά η σκέψη-σπίθα που θα ενεργοποιήσει στο μυαλό του αρχιτέκτονα μια σειρά από εικόνες, σπέρματα του μελλοντικού έργου; Η σκέψη-αφετηρία που θα επιτρέψει στο κουβάρι της πολύπλοκης διαδικασίας του σχεδιασμού να ξετυλιχτεί, και ιεραρχώντας ένα πλήθος από συνιστώσες, περιορισμούς και δεδομένα να δρομολογήσει μια ακολουθία χειρισμών και αποφάσεων, ώστε να δημιουργηθεί ένα ιδιαίτερο, μοναδικό και πρωτότυπο «αρχιτεκτονικό αντικείμενο»;

Ο Τάσης Παπαϊωάννου, εμπνευσμένος μελετητής με πλούσιο υλοποιημένο αρχιτεκτονικό έργο και έμπειρος ακαδημαϊκός δάσκαλος με πολύχρονη παρουσία στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π, στο παρόν βιβλίο ανατέμνει μεθοδικά την πολύπλοκη ευαίσθητη και αδιευκρίνιστη διαδικασία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Δίνει έμφαση στην αινιγματική μαγική στιγμή κατά την οποία η κεντρική ιδέα, που θα δώσει νόημα, μορφή και περιεχόμενο στο αρχιτεκτονικό έργο, αναδύεται κυρίαρχη. Όταν οι διάχυτες αλληλοσυγκρουόμενες σκέψεις του μελετητή, οι ανολοκλήρωτοι αντιφατικοί συλλογισμοί και οι αβέβαιες διστακτικές ή ενθουσιώδεις αποτυπώσεις στο χαρτί με τη μορφή σκίτσων, διαγραμμάτων και σκαριφημάτων, παραχωρούν τη θέση τους σε μια δεσπόζουσα νοητική σύλληψη. Όταν οι αντίρροποι προβληματισμοί και οι αποκλίνουσες προσεγγίσεις, που διερευνούν από διαφορετικές οπτικές γωνίες το αρχιτεκτονικό ερώτημα, συντάσσονται και εναρμονίζονται σε μια μοναδική συνθετική επιλογή. Όταν δηλαδή οι απόψεις του αρχιτέκτονα, ακολουθώντας μια κοινή πορεία και μια κοινή συλλογιστική, συγκλίνουν σε μια κεντρική πρόταση-απόφαση. Βεβαίως, και αυτό είναι το επίμονο μοτίβο που διατρέχει όλο το βιβλίο, η διαδικασία η οποία ακροθιγώς περιγράφηκε, δεν είναι δυνατόν να εκλογικευτεί με ακρίβεια, πόσο μάλλον να ερμηνευτεί με λογικά επιχειρήματα.

Η αρχιτεκτονική σύνθεση αποτελεί μια πολυσήμαντη συνθήκη και μια πολυκύμαντη περιπέτεια. «Μια ανορθολογική διαδικασία, χωρίς γραμμική εξέλιξη, δυναμική και απρόβλεπτη», όπως την χαρακτηρίζει ο ίδιος ο συγγραφέας, η οποία συνεχίζεται, όχι απλώς μέχρι την οριστικοποίηση των σχεδίων, αλλά και μέχρι την πλήρη αποπεράτωση του έργου και την εναρμόνιση και της τελευταίας οικοδομικής λεπτομέρειας με το αρχιτεκτονικό σύνολο. Η κεντρική ιδέα, η οποία θα κατευθύνει την αρχιτεκτονική δημιουργία, ένα σημείο εκκίνησης το οποίο μετεωρίζεται μεταξύ λογικής και φαντασίας, κανόνων και έμπνευσης, αλλά και η μετέπειτα μετεξέλιξή της σε μια άρτια, ενδελεχή μελέτη, δεν είναι μια μονότροπη απαρέγκλιτη πορεία. Η συνθετική διαδικασία, καθώς θεμελιώνει μια κρίσιμη σχέση ανάμεσα στον μελετητή και τον χρήστη, ανάμεσα στην δομή ενός χώρου και στις ενδεχόμενες μορφές κατοίκησής του, δεν αποτελεί προϊόν μιας ασφαλούς διαχείρισης και εφαρμογής κάποιων επιστημονικών γνώσεων, πραγματολογικών δεδομένων και εργαλειακών πρακτικών, χωρίς διακινδυνεύσεις, αμφιταλαντεύσεις, αναδρομές και ανατροπές. Είναι η επίμονη και επίπονη αναζήτηση μιας εσωτερικής πειθαρχίας η οποία θα αρθρώσει ετερότητες σε ένα αρμονικό ενιαίο όλον. Μια πορεία επίγνωσης, κατά την οποία το αφηρημένο αποκτά υπόσταση και συγκεκριμενοποιείται και τα μεμονωμένα μέρη συνδέονται και αποκτούν αρμονία, συνοχή και λειτουργικότητα. Μια παρεμβατική στρατηγική μετασχηματισμού του χώρου η οποία, σύμφωνα με τον Jean Nouvel, πρέπει να μοιάζει φυσική και αυθόρμητη και ταυτόχρονα να είναι επεξεργασμένη, προγραμματισμένη και προμελετημένη στο έπακρον. Να αποτρέπει την έκπτωση στην κοινοτοπία, την ανόητη επανάληψη, τον μιμητισμό και την άκριτη υποταγή σε κυρίαρχες διεθνείς τάσεις και μιντιακά πρότυπα, και ταυτόχρονα να αρνείται τον αυτισμό και την εσωστρέφεια.

Ο συγγραφέας στα κεφάλαια του βιβλίου με ένα πλούσιο εποπτικό και  εικονογραφικό υλικό (φωτογραφίες από αρχιτεκτονικά και εικαστικά έργα, σκίτσα, σχέδια, μακέτες και φοιτητικές εργασίες που ενσωματώνονται στο παράρτημα του τέλους, αλλά και φιλοσοφικούς στοχασμούς, θεωρητικά  κείμενα, λογοτεχνικά αποσπάσματα και στίχους), επιχειρηματολογεί με πάθος για την ιδιοσυστασία της αρχιτεκτονικής πράξης και την ερμηνεία της. Γράφει για την αρχιτεκτονική παράδοση, για το παλιό και το νέο, για τους αρχιτεκτονικούς τύπους και τα δάνεια που αναπαράγονται και μετασχηματίζονται και για όλα όσα μπορούν να λειτουργήσουν ως πηγές έμπνευσης. Παράλληλα, καθώς η αρχιτεκτονική χειρονομία μετεωρίζεται ανάμεσα στην αναπαράστασή της ως αισθητικού γεγονότος και την υλοποίησή της, παρουσιάζει αναλυτικά τα μεθοδολογικά εργαλεία και τα κλασικά και σύγχρονα παραστατικά μέσα που αποτυπώνουν την πορεία της σκέψης του αρχιτέκτονα.

Πραγματεύεται από πολλές διαφορετικές σκοπιές την επινοητική, οργανωτική και συγκροτητική διαδικασία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης, μέσω της οποίας ο χώρος καθίσταται λειτουργικός, εμπεριέχοντας και διασφαλίζοντας την ανθρώπινη δραστηριότητα. Δηλαδή το πώς μέσα από τον συσχετισμό ανόμοιων και διαφορετικών επιμέρους στοιχείων, η αρχιτεκτονική πρόθεση η οποία αναζητά μια εσωτερική τάξη και μια νομοτέλεια, υλοποιεί την γεωμετρία στο χώρο, διαχειρίζεται το πλήρες και το κενό, συνομιλεί με τον περιβάλλοντα χώρο, διευθετεί τις κινήσεις και επινοεί ένα πλαίσιο δράσεων. Εντέλει, μετατρέπει το κέλυφος σε «χώρο ζωής», σε ένα περιέχον όπου συμβαίνουν φαινόμενα, υπάρχουν αντικείμενα και δρουν χωρίς περιορισμούς ανθρώπινα όντα αποκτώντας σωματικές εμπειρίες.

Η αγωνία του αρχιτέκτονα-δημιουργού, αλλά και του συγγραφέα, όπως διατυπώνεται με σαφήνεια στον επίλογο του βιβλίου, κατά τον σχεδιασμό ενός έργου συνεχίζεται όχι μόνον μέχρι την τελική διατύπωση του συνθετικού κανόνα και της συντακτικής αρχής που θα συγκροτήσει το αρχιτεκτονικό αφήγημα προσδίδοντας του νόημα, αλλά και μέχρι την ολοκλήρωση της κατασκευής του και την απόδοσή του στους χρήστες. Η αρχιτεκτονική ως τέχνη της αναγκαιότητας που έχει στο επίκεντρό της την ανθρώπινη κατοίκηση, δεν μπορεί παρά να είναι μια ατέρμονη αναζήτηση τρόπων δημιουργικής έκφρασης, ανάμεσα στο εφικτό και το ανέφικτο, στον κανόνα και την αναίρεσή του. Μια διελκυστίνδα ανάμεσα στην ελευθερία και την πειθαρχία, στην φαντασία και την πραγματικότητα, ώστε το αρχιτεκτονικό αποτύπωμα στο χώρο να φέρει την σφραγίδα της μοναδικότητας και να εκφράζει και να πραγματώνει τα όνειρα της κοινωνίας.

Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο ΤΕΙ της Αθήνας