Ο πόλεμος της Αλβανίας

Το μέτωπο του πολέμου ως πολιτική εμπειρία

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

Η διάρθρωση του [ελληνικού] στρατού συγκροτούσε έναν επιπλέον χώρο ανάδειξης του συλλογικού. Η επιστράτευση γινόταν σε τοπική γεωγραφική βάση και οι μονάδες που έφθαναν στο μέτωπο ήταν συνήθως συγκρο­τημένες από άνδρες που κατάγονταν από την ίδια γεωγραφική περιο­χή. Αυτό ίσχυε ειδικά για τις στρατιωτικές εκείνες μονάδες που στρα­τολογούνταν στην επαρχία, αν και -με την εξαίρεση της Αθήνας- οι πόλεις ήσαν αρκετά μικρές, ώστε στη μάχιμη εκπροσώπησή τους να μην υπάρχουν άγνωστοι μεταξύ άγνωστων: θα ήταν απίθανη περίπτω­ση να μη συναντηθούν συμπατριώτες ή γνωστοί, στη δύναμη ενός λό­χου, τάγματος ή συντάγματος. Σε πολλές περιπτώσεις, η συνεύρεση στο στρατιωτικό πεδίο θύμιζε την αντίστοιχη κοινωνική των ειρηνικών χρόνων. Μια μικρή στρατιωτική μονάδα αποτελούσε συχνά μικρογρα­φία του χωριού, της επαρχίας, της κωμόπολης ή της επαρχιακής ζώ­νης από την οποία προέρχονταν τα μέλη και τα στελέχη της. Για απόσπασμα της όποιας τοπικής κοινωνίας επρόκειτο, για μια μορφή συνέχισης δεσμών και σχέσεων που προϋπήρχαν στην περίοδο της ειρή­νης.

Αυτές οι σχέσεις και αυτοί οι δεσμοί ενισχύονταν μέσα από τις νέες εμπειρίες: η σκληρή, συλλογική πολεμική περιπέτεια έδινε νέα ποιο­τική διάσταση στις προπολεμικές σχέσεις. Ήταν μια διαδικασία ενο­ποίησης των ανθρώπων, της οποίας τα χαρακτηριστικά κάθε άλλο πα­ρά αδιάφορα λειτουργούσαν για την ποιότητα των κοινωνικών δεσμών στον τόπο καταγωγής και προέλευσης των πολεμιστών - ο αντίκτυ­πος στη μη μαχόμενη κοινωνία ήταν άμεσος. Στο μέτωπο, όπως και στα μετόπισθεν, η ελληνική κοινωνία περνούσε μέσα από έντονες διερ­γασίες ενοποίησης.

Κοινοί κίνδυνοι, κοινή αντιμετώπισή τους, σπάσιμο του καθημερι­νού, των ασχολιών του καιρού της ειρήνης, έξοδος σε δραστηριότητες καινοφανείς, εμπειρίες στην επιβίωση, στον πόλεμο, στα όπλα: ένα πο­λύμορφο κοινωνικό εργαστήριο, προπαρασκευαστικό για την πολυκύ­μαντη συνέχεια.

Όλες αυτές οι εμπειρίες μάθαιναν στους ανθρώπους να υποδέχονται το καινούργιο, την αλλαγή, το απρόβλεπτο, και να εφευρίσκουν, όταν αυτό κρινόταν αναγκαίο. Πόσοι προπολεμικοί δε­σμοί, ιεραρχίες, ανάγκες, προτεραιότητες δεν έσπασαν μέσα σε αυτό το ολοένα πιο επικίνδυνο περιβάλλον! Πολύμορφοι φόβοι, ανησυχίες, ενθουσιασμοί και ελπίδες συνέπαιρναν τους ανθρώπους, δίνοντας δια­στάσεις ξένες ως τότε στη ζωή τους. Στη διάρκεια αυτών των έξι πο­λεμικών μηνών της Αλβανίας άρχισε να κτίζεται η διαθεσιμότητα των πολλών για συμμετοχή στο ιστορικό γίγνεσθαι. Για την ενεργή συμμε­τοχή τους σε όσα συνέβαιναν γύρω τους, στον κόσμο, όπως η συγκυ­ρία τον διαμόρφωνε, σε μια κατάσταση ρευστή που, όμως, ήταν τόσο ενοποιητικά και ριζοσπαστικά ιστορική! Αν θέλαμε να συνοψίσουμε, θα λέγαμε, χωρίς δισταγμό, ότι το πιο σημαντικό μάθημα αυτού του σχολείου των εμπειριών θα μπορούσε να περιγραφεί ως ο θάνατος, το τέλος του καθημερινού, του προβλέψιμου, του επαναλαμβανόμενου στην κλίμακα της ανθρώπινης ζωής. Για τον λόγο αυτό, οι μνήμες των παλιών, όσων έζησαν αυτές τις διεργασίες, κυριαρχούνται τόσο έντο­να από αυτές τις εμπειρίες.

Η γεωμορφολογία των βουνών της Ηπείρου και της Αλβανίας βά­θαινε αυτές τις διεργασίες και τους πρόσθετε νέα χαρακτηριστικά. Ο χώρος είχε εδώ τον πρώτο λόγο. Οι λεκάνες, οι στενές κοιλάδες που σχηματίζονται ανάμεσα στους θεόρατους ορεινούς όγκους, αποτελού­σαν, σε συνδυασμό με το βάθος και την έκταση των ορεινών συγκρο­τημάτων, μικρογραφίες ολόκληρων κόσμων, που η ανθρώπινη πολεμι­κή δραστηριότητα τις γέμιζε ασφυκτικά. Ταυτόχρονα, οι κλίσεις του εδάφους έκαναν την κίνηση σύνθετη, γεμάτη μαιάνδρους και πισωγυ­ρίσματα, και μάκραιναν τις αποστάσεις, ενισχύοντας την αίσθηση του αποπροσανατολισμού και της απομόνωσης. Οι γύρω ορίζοντες, στενοί, κυριαρχούσαν από ψηλά στους χώρους, τους έθαβαν μέσα τους. Το μά­τι αμήχανο, συγκέντρωνε την προσοχή του στις προσιτές σταθερές, και άθελά του μεγέθυνε τα όσα προβάλλονταν στην οθόνη της απέναντι πλαγιάς. Τίποτε πιο πέρα.

Οι λόχοι των 150-200 ανθρώπων, και των ανάλογων και απαραίτητων ζώων, μπορούσαν σε αυτές τις συνθήκες να κάνουν την ίδια εντύπωση που, σε άλλες συνθήκες, θα έκαναν συ­ντάγματα και μεγάλοι σχηματισμοί στρατιωτών. Οι μικρές ομάδες μπο­ρούσαν εδώ να απλωθούν σε κάθε πτυχή και γωνιά του ορατού περίγυρου και να γεμίσουν ασφυκτικά τον στενό μικρόκοσμο του κάθε πε­ράσματος, κάθε κοιλάδας, κάθε χωριού ή πλατώματος. Εκεί όπου ο­λόκληρος στρατός πολεμούσε, τα δικαιώματα του στενού ανθρώπινου κύκλου, στα όρια της παρέας, της συντροφιάς, της παλιάς συμμορίας, αναδεικνύονταν με τον πιο ισχυρό τρόπο. Με άλλα λόγια, ο πόλεμος στα βουνά της Αλβανίας δεν έγινε ποτέ μια απρόσωπη, αποξενωτική δραστηριότητα.

Ο πόλεμος της Αλβα­νίας θα ήταν τελικά πόλεμος των μικρών ομάδων∙ η κατάτμηση του στρατού έφθασε τα έσχατα όρια, πέρα από τα οποία θα κινδύνευε να ακυρώσει τον εαυτό του. Οι μικρότερες των στρατιωτικών μονάδων ανέ­λαβαν περίπου αυτοτελώς να λειτουργήσουν ετούτο το πολεμικό σχή­μα: στοιχεία και ομάδες μάχης, αποσπάσματα, διμοιρίες, λόχοι, διλοχίες, σπανιότερα τάγματα, πρωταγωνίστησαν σε αυτό το σκηνικό. Το πυροβολικό κατατμήθηκε και αυτό στο ελάχιστο. Ουλαμοί των δύο πυ­ροβόλων σκαρφάλωναν στις δυσπρόσιτες θέσεις βολής∙ πολύ σπάνια οι ορειβατικές πυροβολαρχίες βρέθηκαν να λειτουργούν συγκεντρωμένες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, λίγες ήσαν οι μάχες -στην πρώτη φά­ση του πολέμου ιδιαίτερα- που έγιναν με βάση τα όσα τα εγχειρίδια των στρατιωτικών προέβλεπαν. Η χειροβομβίδα και η λόγχη έδιναν συχνά τις λύσεις σε τούτες τις αψιμαχίες∙ δεν ήταν σπάνιο οι στρατιώτες να «έρθουν στα χέρια», στα αλληλοδιαχόμενα το ένα το άλλο εγχειρήμα­τα. Οι στρατιώτες μάθαιναν έτσι τον πόλεμο στη μικρή διάστασή του, τέτοια που να μη διαφέρει από την περίπου προσωπική αναμέτρηση.

Τα θέατρα αυτού του πολέμου δεν ήσαν ενιαία και ο πολλαπλα­σιασμός των μαχητών δεν σήμαινε παρά τον πολλαπλασιασμό των μικρών αυτόνομων εστιών της γενικής αναμέτρησης. Η κρίσιμη λεπτο­μέρεια, αυτή που έκρινε την πορεία των πραγμάτων, ήταν υπόθεση λί­γων. Το αλβανικό μέτωπο ήταν το άθροισμα αυτών των αναρίθμητων μικρών συγκρούσεων, ένα κατακερματισμένο πεδίο μάχης, ευθέως όμοιο του τρόπου με τον οποίο η μορφολογία του εδάφους τεμάχιζε τον χώ­ρο σε πλήθος μικρές ενότητες. Σε αυτές, η κάθε ομάδα, η κάθε διμοι­ρία, ο κάθε λόχος καλούνταν να δώσει τη δική του μάχη. Ο καθένας και ο δικός του πόλε­μος, θα μπορούσε να είναι το πρόταγμα στον πόλεμο της Αλβανίας.

Επιπλέον, η πολεμική εμπειρία σε ετούτο το μέτωπο έμοιαζε πε­ρισσότερο με περιπέτεια, παρά με την κλασσική εικόνα του πολέμου. Με την εξαίρεση των πρώτων εβδομάδων, ο πόλεμος ήταν στατικός, οι θέσεις που κατείχαν οι εμπόλεμοι έμειναν σταθερές, ανάλογα με τη ζώνη των επιχειρήσεων, για τρεις ή τέσσερις ολόκληρους μήνες. Με την εξαίρεση των θερμών σημείων, κυρίως γύρω από το πέρασμα από την Κλεισούρα στο Τεπελένι, η ένταση των μαχών προοδευτικά κόπα­σε και η εκστρατεία μετεξελίχθηκε σε έναν πόλεμο φθοράς, όπου ο κύ­ριος εχθρός ήταν η αναμέτρηση με τις σκληρές συνθήκες της Φύσης. Εκεί, τις απώλειες, τις επώδυνες κακουχίες, τις προκαλούσε μάλλον η Φύση παρά ο εχθρός.

Για τα δύσκολα χρόνια που θα ακολουθούσαν, ετούτη η εξάμηνη εμπειρία είχε τη δική της άξια. Εκείνοι, που γνώρισαν αυτές τις εμπει­ρίες, άλλαξαν. Απέκτησαν την πεποίθηση ότι μπορούσαν να κινηθούν ανεξάρτητα, σε ένα επικίνδυνο και πολύπλοκο περιβάλλον, να το δια­χειριστούν με τις δικές τους ικανότητες και δυνάμεις, και να δώσουν λύσεις, νικηφόρες, στα πλέον αντίξοα αδιέξοδα. Η αυτοπεποίθηση ήταν μια ιδιότητα που δεν θα τους εγκατέλειπε στα επόμενα χρόνια, όταν θα ξεκινούσαν πρωτοβουλίες υπέρμετρα μεγάλες, υπέρμετρα φιλόδοξες. Αυτοί οι ίδιοι, και ο μικρός κύκλος της συλλογικότητάς τους, οι γνω­στοί και συντοπίτες τους, το γνώριζαν πλέον, ήταν οι πρωταγωνιστές, οι υπεύθυνοι της ίδιας της ιστορίας τους. Δεν έγιναν, αυτοί οι μαχη­τές τής Αλβανίας, περισσότερο θαρραλέοι ή ανδρείοι, καθώς οι λέξεις αυτές, όντας ρητορικές, σημαίνουν ελάχιστα έως τίποτα. Έμαθαν όμως να παίρνουν πρωτοβουλίες, να μετέχουν ενεργά σε όσα τους αφορούν άμεσα, να αυτοσχεδιάζουν, να σκέπτονται πολιτικά, να ενεργούν. Να κρίνουν, με άλλα λόγια. Ο μικρός τους πόλεμος, πέρα από πλούσιες αναμνήσεις, τους άφησε και ιδιόμορφα εφόδια για τη συνέχεια.

[Απόσπασμα από το βιβλίο Προαναγγελία θυελλωδών ανέμων. Ο πόλεμος της Αλβανίας και τα πρώτα χρόνια της Κατοχής, εκδόσεις Βιβλιόραμα]

Ο Γιώργος Μαργαρίτης είναι ιστορικός