ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ
ΜΑΥΡΕΛΟΥ
 |
Bertille Bak, Faire le Mur, 2008, στιγμιότυπο από φιλμ
|
Είναι ευρέως γνωστή η σχέση του Αδ.
Κοραή με την Αμερική και κυρίως με τον Th. Jefferson, με τον οποίο αλληλογραφούσε.
Επίσης γνωστό είναι το γεγονός ότι θεωρούσε το αμερικάνικο κράτος υπόδειγμα
δημοκρατίας. Ωστόσο, αξίζει να ανιχνευτεί η σχέση της εικόνας αυτής με το
γενικότερο κοραϊκό όραμα, στον αρχόμενο 19ο αιώνα, δηλαδή τη δημιουργία του νεοελληνικού
κράτους στο πρότυπο του αμερικανικού. Χαρακτηριστικό δείγμα του θαυμασμού του
για το πολίτευμα, τους νόμους και τη χώρα βρίσκουμε σε ένα κείμενο που
διαδόθηκε και διαβάστηκε ευρέως τον 19ο
αιώνα από τα ελληνόπουλα, αφού χρησίμευσε ως αναγνωστικό και γι' αυτό
μας ενδιαφέρει περισσότερο.
Το κείμενο δεν είναι άλλο από τον γνωστό
Παπατρέχα, ή ορθότερα τα "Προλεγόμενα"
στην κοραϊκή έκδοση της Ιλιάδας του
Ομήρου. Η θετικότατη εικόνα που δίνει στους αναγνώστες του έναν χρόνο πριν την
Ελληνική Επανάσταση, στην τέταρτη επιστολή, που είναι και η τελευταία τού κατά τα άλλα ενιαίου αφηγήματος,
αποτελεί συνάμα και υπόδειξη του κράτους-προτύπου για τους Έλληνες που
σκέφτονται να επαναστατήσουν.
Παρόλο που το βασικό πρότυπο
πολιτεύματος, το οποίο γνωρίζει καλά, εφόσον μένει στη χώρα αυτή, είναι για τον
Κοραή η Γαλλική Δημοκρατία, οι εξελίξεις και οι υπερβολές που έγιναν μετά την Επανάσταση του 1789 και συνεχίστηκαν
για αρκετά χρόνια, έβρισκαν τον Κοραή να διαφωνεί σε αρκετά σημεία, όπως τα
εντοπίζει στις επιστολές που έστειλε στον πρωτοψάλτη Σμύρνης Δημ. Λώτο κατά τη
διάρκεια των γεγονότων. Αντιθέτως, οι ελεύθερες Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής
είναι το πρώτο κράτος που διατυπώνει τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, κείμενο που
ακόμα και οι ηγέτες της Γαλλικής Επανάστασης θαυμάζουν. Στη διακήρυξη αυτή
βασίστηκε το πολίτευμα των Η.Π.Α., για το οποίο διαπιστώνει την εφαρμογή βασικών
πολιτικών διακηρύξεων του Διαφωτισμού: ισότητα όλων, ισονομία και δικαιοσύνη
για όλους, ελευθερία, ανεξιθρησκία, ανάπτυξη της βιομηχανίας και της «μέσης
τάξης», «φιλοσοφία» που ελευθερώνει το πνεύμα από θρησκευτικές και άλλες
προκαταλήψεις και παιδεία που διαμορφώνει τους πολίτες από μικρά παιδιά.
Κατά τη διάρκεια του εγκιβωτισμένου
«Διαλόγου», που καταλαμβάνει σχεδόν όλη την τέταρτη επιστολή του Παπατρέχα
(48 από τις 49,5
σελίδες), θίγονται πολλά θέματα πολιτικά, θρησκευτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά
κ.ά. Στο πλαίσιο της γενικότερης αυτής συζήτησης των ηρώων για την
ανεξιθρησκεία ο Παπατρέχας ζητά να μάθει την άποψη των φιλοσόφων του
Διαφωτισμού γι’ αυτήν.
Με αφορμή, λοιπόν, το θέμα της
τύχης των Εβραίων σε μια αντισημιτική Ευρώπη και της καταφυγής τους στην
Αμερική, ο αφηγητής μας σχολιάζει την ταυτότητα του αμερικανικού πολιτεύματος.
Η βασική εικόνα που, όπως προαναφέρθηκε,
παρουσιάζεται στο κείμενο που εδώ μας αφορά είναι η πρώτη ολοκληρωμένη σχετικά
εικόνα του πολιτεύματος-προτύπου και η λέξη κλειδί για το υπόβαθρο της οργάνωσής του είναι η «φιλοσοφία», την οποία
θεωρεί απαραίτητη ο Κοραής.
Ως γνήσιος διαφωτιστής, συχνά επισημαίνει τη σημασία της στη διαμόρφωση ενός
κράτους, μια και θεωρεί ότι η φιλοσοφία μαζί με τον ορθό λόγο θα προφυλάξουν
από τις δεισιδαιμονίες και την αμάθεια, διαμορφώνοντας μια παιδεία που θα δώσει
τα "φώτα" της σε όσο το δυνατό μεγαλύτερο μέρος τού εκάστοτε λαού από την παιδική ήδη
ηλικία των πολιτών του,
όπως κατά τη γνώμη του με υποδειγματικό τρόπο γίνεται στην Αμερική όπου «εξαπλούται
της φιλοσοφίας το φως εις αυτά [τα παιδιά] και τελειοποιείται η παιδική
ανατροφή».
Προσπαθώντας να μην είναι
υπερβολικός στην επίθεσή του κατά της θρησκείας (αλλά κυρίως κατά των
λειτουργών της), δίνει έμφαση στον διαχωρισμό επίγειων και υλικών αναγκών μιας
κοινωνίας, που καλύπτει η πολιτεία και η δικαιοσύνη, από τις μεταφυσικές
ανάγκες του ανθρώπου, που καλύπτει η θρησκεία. Αυτό είναι ξεκάθαρο στη
φράση-κλειδί που διατυπώνει ο ήρωάς του αφορμώμενος από το αμερικανικό
πολίτευμα: «Αλλά ματαίως ελπίζει να πολιτευθή εις τον ουρανόν, όστις δεν
αρχίσει από την επί της γης ζωήν να πολιτεύεται αδελφικώς και ισονόμως με τους
ομοίους του, χωρίς τύφον υπεροχής ή ευγενείας, μόνην ευγένειαν αληθεστάτην
νομίζων την τήρησιν της δικαιοσύνης». Για τη φράση αυτή παραπέμπει βέβαια σε
αρχαίο κείμενο (του Στοβαίου), για να επιβεβαιώσει την ορθότητα και να
ενισχύσει την ανάγκη εφαρμογής της νεότερης αυτής αντίληψης, στην οποία
βασίζεται το αμερικανικό πολίτευμα.
Η σύντομη αυτή απ-εικόνιση του
αμερικανικού κράτους και τα σχόλιά του θα αυξηθούν στα κατοπινά χρόνια, μετά τη
δημιουργία του ελληνικού κράτους. Ο Κοραής βαθμιαία θα εξειδικεύει τις αναφορές
του όχι μόνο στο αμερικάνικο Σύνταγμα, αλλά και στο κράτος, τον πολιτισμό, τους
ανθρώπους κλπ.. Εξάλλου, η αλληλογραφία του με τον Jefferson και ο θαυμασμός του προς αυτόν
είναι ευρύτερα γνωστές από την ως τώρα βιβλιογραφία, όπως
επισημάνθηκε. Μετά τη
Δ΄ επιστολή του Παπατρέχα, το 1820 οι
αναφορές είναι συχνές, αφού ο Κοραής μέσω της Ελληνικής Βιβλιοθήκης, αλλά και
του έργου του γενικότερα, καταθέτει τους προβληματισμούς του για τη γλωσσική,
την εθνική, την πολιτική
και
την κοινωνική ταυτότητα
του Νεοέλληνα. Έτσι, στρέφεται στην έκδοση κειμένων πολιτικής φιλοσοφίας των
Αρχαίων Ελλήνων, όπως τα Πολιτικά του
Αριστοτέλη (1821) και του Πλουτάρχου (1824), τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα (1825), τον Λόγο κατά Λεωκράτους του Λυκούργου (1826), το Εγχειρίδιον του Επικτήτου (1826), τις Επικτήτου Διατριβές του Αρριανού (1827) και άλλα. Σε αυτά όμως που
σκοπίμως αναφέραμε, και κυρίως στους Διαλόγους («Περί Ελληνικών Συμφερόντων» Α΄
και Β΄, «Διάλογος» Δημοχάρη και Πασιχάρη και «Διάλογος περί της μελλούσης των
Χίων τύχης»), που στήνει (ή «πλάθει») ο
πολιτικός φιλόσοφος και ταυτόχρονα δημιουργικός συγγραφέας Κοραής,
«ζωγραφίζεται» [=απεικονίζεται] με
έντονα χρώματα η απόλυτα θετική εικόνα της αμερικανικής πολιτείας στις
επιμέρους λεπτομέρειές της. Με τον τρόπο αυτό συμπληρώνεται ο πίνακας που
ξεκίνησε με τον Παπατρέχα, και
μάλιστα στην ίδια ειδολογική μορφή, τον Διάλογο.
Η γέφυρα που ο Κοραής, ως πιστός
διαφωτιστής, επιχειρεί να χτίσει ανάμεσα στους Αρχαίους και τους Νεότερους τον
οδηγεί στην προσπάθεια να παρουσιάσει όχι μόνο το καθ’ ημάς «ευκλεές παρελθόν»,
για να διαμορφώσει την ελληνική ταυτότητα με στοιχεία «οικεία» (ή τέλος πάντων
«ελληνικά»), αλλά και την αναγκαία στροφή προς το εξίσου ευκλεές παρόν του
Δυτικού (βλέπε Νεότερου) Κόσμου. Κατά την άποψή του, ένα από τα σημαντικότερα
παραδείγματα κράτους και πολιτεύματος που θα μπορούσε να αποτελέσει πρότυπο για
το νεοσύστατο ελληνικό κράτος είναι εκείνο των Η.Π.Α. Εκτός του ότι η
επανάστασή τους προηγήθηκε της Γαλλικής, είναι σημαντικό ότι περιέλαβε όλες τις
ιδέες του Διαφωτισμού και, όπως ήδη επισημάναμε, ο Κοραής δεν θεωρεί ότι κατέληξε στις ακρότητες, τις οποίες
με έμφαση επισημαίνει κατά τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης και που ο ίδιος
βίωσε, ή στην μετατροπή του πολιτεύματος σε
απολυταρχία του Ναπολέοντα.
Εκτός από τον πρόεδρο του εντελώς
νέου, και συνάμα «νεοτερικού», κράτους στον εξίσου «Νέο» Κόσμο, ο Κοραής
θαυμάζει και την ίδια του την υπόσταση και οργάνωση, υποδεικνύοντας στους
Έλληνες την ανάγκη απεξάρτησης από κάθε είδους δυνάστη, και
επισημαίνοντας τα κακώς κείμενα των πολιτευμάτων σε πολλές από τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις της εποχής, με την
καταπίεση του αποικιοκράτη ως πιο σημαντική, από την οποία οι Αμερικανοί
γλύτωσαν. Όπως παρατηρεί ο Π. Νούτσος[1], ο
Κοραής είναι δυσαρεστημένος από την οργάνωση και λειτουργία του νέου κράτους
και στο τέλος της πρώτης δεκαετίας μετά την επανάσταση προειδοποιεί ότι «η
ταλαίπωρος Ελλάς δεν ανεστήθη αληθώς, αλλά τάφον μόνον ήλλαξε, και επέρασεν από
των νεκροθαπτών Τούρκων χείρας εις χριστιανούς νεκροθάπτας».
Στο ίδιο κείμενό του, ο Νούτσος
εύστοχα παρατηρεί επίσης ότι «η υπό συγκρότηση ελληνική κρατική εξουσία, μέσα
από ένα περίγραμμα άκρως συντηρητικής ‘Προστασίας’, δεν επέτρεπε τη συνέχιση
της δραστηριότητας ενός σφριγηλού ρεύματος διαφωτιστών…», όπως ο Κοραής, ή
ακόμα πιο ριζοσπαστών όπως ο Ρήγας. Εν ολίγοις, θα μπορούσαμε να επισημάνουμε
πως το ιδεώδες πολίτευμα που ο Κοραής υποδεικνύει είναι το αμερικανικό και όχι
αυτό της βασιλευομένης δημοκρατίας που έχει η Ελλάδα στις τελευταίες μέρες της
ζωής του· πολύ περισσότερο μάλιστα επειδή ο βασιλιάς επελέγη από τις μεγάλες
δυνάμεις, γεγονός που τον βρίσκει αντίθετο ως και τον θάνατό του το 1833, όπως παρατηρεί ο Κ. Άμαντος στις
σημειώσεις για την «Ανέκδοτον
επιστολήν του Α. Κοραή Περί
Δημοκρατίας».
Τμήμα ευρύτερης
ανακοίνωσης σε ημερίδα της Ελληνικής Εταιρίας Αμερικανικών Σπουδών και του
Τμήματος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Α.Π.Θ., με θέμα: Απ-εικονίσεις
Αμερικής. Τίτλος ανακοίνωσης:
Απεικονίσεις των Η.Π.Α. από τρεις συγγραφείς στον 19ο αιώνα (Κοραής, Ροΐδης,
Επισκοπόπουλος).
Ο Νίκος
Μαυρέλος διδάσκει Νεοελληνική φιλολογία στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
[1] Νούτσος, Παναγιώτης. Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Τα όρια της
διακινδύνευσης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2005, 33.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου