Λιγότερες ψηφοφορίες, περισσότερο μάρκετινγκ

[1]

Κωνσταντίνος Κωτσής, Άγαλμα της Δημοκρατίας, 

λεπτομέρεια εγκατάστασης

ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΗΣ ΑΡ. ΝΤΑΤΣΗ

Τα κείμενα υπεράσπισης του «όχι» και του «ναι» του πρόσφατου δημοψηφίσματος έχουν την ιδιάζουσα και ενδιαφέρουσα λογική τους. Αξίζει να την ανιχνεύσουμε. Κατά κανόνα συντάσσονται και υπογράφονται από διακεκριμένους και αναγνωρίσιμους πολίτες, που διαθέτουν το κύρος του επιστήμονα, του πνευματικού δημιουργού, του καλλιτέχνη, ιδιότητες επικυρωμένες και καταξιωμένες από την πολιτεία. Στόχος αυτών των σύντομων κειμένων είναι να επηρεάσουν τις επιλογές της πληθυσμιακής πλειοψηφίας, δηλαδή των κοινωνικών κατηγοριών που, για πολλούς λόγους, υποτίθεται πως δεν διαθέτουν την αναγκαία ευθικρισία προκειμένου να εγκρίνουν το «όχι» ή το «ναι».

Ένα τέτοιο κείμενο[2] συνιστά και το αυτό που υπογράφουν επίλεκτοι διανοούμενοι της χώρας, με πρώτη υπογραφή αυτή της κ. Ελένης Γλύκαντζη- Αρβελέρ. Το κείμενο είναι, ως αρμόζει, σύντομο, και αρθρώνεται σε δύο παραγράφους. Στην πρώτη και μεγαλύτερη κυριαρχούν τα παρακάτω επιχειρήματα:

Η μεσογειακή μας Ελλάδα και η Ευρώπη είναι, ως προς την πολιτισμική τους ταυτότητα, έννοιες ταυτόσημες, «από τα πανάρχαια χρόνια της ιστορίας τους». Όμως, ο όρος «πανάρχαια» μας προσανατολίζει: Αναφέρεται στον Μινωικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό, στον Όμηρο, στα ταξίδια του Ηροδότου; Στην ύστερη αρχαιότητα; Ή στην χριστιανική Ευρώπη, στην τουρκοκρατία και στα χρόνια της Επανάστασης, στον αιμάσσοντα 20^ό αιώνα;

Το δεύτερο επιχείρημα δομείται με συνάφειες άλλης κατηγορίας, και συγκεκριμένα προβάλλει τις σχέσεις της μικρής και φτωχής πατρίδας με τη μεγάλη και πλούσια Ευρώπη. Το κείμενο μας βεβαιώνει ότι πρόκειται για σχέσεις μιας βαθύχρονης και αδιασάλευτης συμμαχίας: η Ελλάδα «προπύργιο και προμαχώνας της Ευρώπης» και η Ευρώπη «βοηθός και αρωγός της Ελλάδας σε κάθε αντιξοότητα σε χαλεπούς καιρούς ως τα σήμερα». Έτσι, η Ευρώπη νοείται ως ενιαία και συμπαγής πολιτική οντότητα, με έθνη που μοιράζονται κοινές και αναλλοίωτες στο χρόνο αξίες, χωρίς ρηγματικούς ανταγωνισμούς, πολέμους χαρακωμάτων, πολιτισμικές βαρβαρότητες και οικονομικούς εκβιασμούς.

Στη συνέχεια το κείμενο μας μεταφέρει στο παρόν, προβάλλοντας τη «μέριμνα των εταίρων» για την μεσογειακή πατρίδα μας. Η «μέριμνα των εταίρων» υλοποιημένη σε: έργα υποδομής, στη δεξίωση ελλήνων φοιτητών στα πανεπιστήμια της ηπείρου, στα ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα, στις αγροτικές επιδοτήσεις, και προπαντός «στη διασφάλιση και προστασία των συνόρων της χώρας», προβάλλεται ως αφιλοκερδής ευεργεσία απαλλαγμένη από ιδιοτελή κίνητρα και ανταποδοτικά (οικονομικά, γεωπολιτικά κλπ.) οφέλη. Γενικά, το συγκεκριμένο κείμενο αναδεικνύει σχέσεις προστασίας ανάμεσα στην πολιτισμένη Ευρώπη και στο αντικείμενο της προστασίας της που είναι η καθυστερημένη, και καθημαγμένη τα τελευταία χρόνια, Ελλάδα. Το διά ταύτα:

 «Σ΄ αυτήν την Ευρώπη πρέπει να μείνουμε πιστοί». Να μείνουμε «πιστοί», όπως επιβάλλουν τα θρησκευτικά δόγματα∙ να ξεχάσουμε ακόμη και το «επειδή και οι Ιουδαίοι σημείον [θαύματα] αιτούσιν και οι ΄Ελληνες σοφίαν [κριτική σκέψη]...» του Αποστόλου Παύλου, συμμορφωνόμενοι στην ορθολογική μωρία της επαναδιάταξης των κάθε είδους αξιών χρήσης της Ευρώπης και στις δυνάμεις που μεθοδεύουν συστηματικά άτεγκτες ηγεμονίες.

Η προτροπή για «πίστη» στην Ευρώπη, και συνεπώς στην άνευ όρων επιλογή του «ναι», ενισχύεται από στίχους δύο ποιητών που συμμετείχαν με το έργο τους στο κορυφαίο γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης. Θα αναφερθώ στον ένα από τους δύο, και συγκεκριμένα στον γνωστό στίχο του του Ανδρέα Καλβου «Θέλει αρετήν και τόλμη η Ελευθερία». Η Ελευθερία δίνει το στίγμα της αναφορικότητας του στίχου. Θυμίζω την πρώτη στροφή της «Ωδής εις Σάμον» στην οποία ανήκει :

Όσοι το χάλκεον χέρι

Βαρύ του φόβου αισθάνονται

ζυγόν δουλείας ας έχωσι∙

 θέλει αρετήν και τόλμην

η ελευθερία.

Ο ποιητής είναι διαυγής και απροσχημάτιστος: καταξιώνει τη μοιραία για τον ανθρώπινο πολιτισμό λέξη φόβος, ως γενική αρχή υποτέλειας και συναίνεσης στη δουλεία. Η αρετή και η τόλμη δηλώνουν υπέρβαση του φόβου, στα όρια της θανατηφόρας σύγκρουσης. Κορυφαία χειρονομία ελευθεροφροσύνης ο μυθικός Ίκαρος της δεύτερης στροφής της ίδιας Ωδής.

Από την ίδια στροφή τροφοδοτείται και ένα άλλο σκεπτικό σχετικά με το «ναι» και το «όχι» του δημοψηφίσματος∙ το σκεπτικό ενός ιστορικού, του Σπύρου Ασδραχά. Το παραθέτω: «....Η υπερίσχυση του αυτονόητα επιβεβλημένου όχι εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από τη φοβική προσαρμοστικότητα ενός τμήματος του λαού μας, που δυστυχώς δεν είναι αμελητέο και εγγίζει τα όρια της εθελοδουλείας αν δεν ταυτίζεται με αυτή κάτω από το χάλκεον χέρι του πανικού-φόβου»[3]. Ο ιστορικός επανέρχεται σε άλλο του κείμενο στο χάλκεον χέρι του φόβου, όπου επισημαίνει «...Σ’ αυτή την υποκειμενική ανάγκη του φόβου επενδύουν όσοι θέλουν να εξουδετερώσουν στοιχειώδεις αντιστάσεις που διαθέτει ένας ζωντανός οργανισμός, στην περίπτωσή μας μια καθημαγμένη κοινωνία...»[4].

Φυσικά δεν πρόκειται για τον φόβο του φυσικού θανάτου ή τον φόβο των φυσικών καταστροφών, ούτε για πλασματικές φοβίες, αλλά για τον φόβο που διαχειρίζονται οι λίγοι που κατέχουν την αληθινή γνώση, όχι μόνο επ’ ωφελεία (επιστημονική γνώση κλπ) των πολλών που δεν γνωρίζουν, αλλά ως μηχανισμό επικυριαρχίας και επιβολής των αξιών των κυρίαρχων ομάδων.

Θυμίζω παρόμοιους ιστορικούς φόβους: ο φόβος των θεϊκών καταρών της Παλαιάς Διαθήκης∙ ο φόβος των αναθεμάτων και των αφορισμών της χριστιανικής Εκκλησίας∙ ο φόβος της Κόλασης: «και δεν πάγω [στην Κόλαση] χάνω διά πάντα», γράφει με έσχατη απόγνωση ο αποκαμωμένος Μακρυγιάννης.

Δίπλα σε αυτούς τους παλαιούς φόβους συστοιχούνται οι κοινωνικοί, οικονομικοί και οι εθνικοί φόβοι, οι φόβοι του «ναι» και του «όχι» των ημερών μας. Αυτούς τους φόβους με δημόσιες παρεμβάσεις μπορούν, όπως είδαμε, να τους διαχειρίζονται και οι διαφόρων ετεροκαθορισμών και διαβαθμίσεων οργανικοί διανοούμενοι. Ως οργανικοί διανοούμενοι μπορούν, κατά το δοκούν, να ακρωτηριάζουν το απαραβίαστο νόημα των στίχων ενός μεγάλου ποιητή, υπερασπιζόμενοι το «ναι». Μπορούν ακόμη να μην προβληματίζονται από στίχους του ίδιου ποιητή, όπως:

Το χέρι οπού προσφέρετε

ως προστασίας σημείον

εις ξένον έθνος, έπνιξε

και πνίγει τους λαούς σας

 πάλαι και ακόμα.

 [Ευχαί, στροφή στ]

Υπάρχουν όμως και μοναχικές φωνές που τιμούν την ακεραιότητα του νοήματος και το ποιητικό ήθος του ποιητή, προτείνοντας το «όχι».

Αλλά για ποια Ευρώπη πρόκειται; Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, το θριαμβικό όχι των Ελλήνων στους όρους που πρότεινε δίκην τελεσιγράφου η «μέριμνα των εταίρων», έθεσε σε δοκιμασία θεμελιώδεις αξιακές προοπτικές της ΕΕ. Ανάμεσά τους: τη δημοκρατία, την ισότητα, την ελευθερία, αξίες συναρτημένες με την έννοια του κοινωνικού∙ πρόκειται για το γνωστό κληροδότημα του Γαλλικού Διαφωτισμού, που στο ξεκίνημά του τουλάχιστον, όριζε την έννοια του εθνικού με αξίες που ενώνουν τα έθνη μεταξύ τους. Απέναντι βρίσκεται η γερμανική αντίληψη του εθνικού, στηριγμένη σε στοιχεία που χωρίζουν τα έθνη μεταξύ τους. Στη γερμανική αντίληψη του εθνικού το «έθνος αποσυνδέθηκε ειδικά από τις αρχές της δημοκρατίας, ισότητας, λαϊκής κυριαρχίας και προσδέθηκε στη μυστικιστική παράσταση του εθνικού πνεύματος ( Volksgeist)». Το αίμα, η φυλή, τα έθιμα, οι παραδόσεις συνιστούν στοιχεία που «ξεχωρίζουν τα έθνη μεταξύ τους, που τα κάνουν να μην είναι ίσα, που διαφοροποιούν το ένα απέναντι στο άλλο, που τα οριοθετούν προς τα έξω και τέλος εκείνο που παρέχει σε κάθε ιδιαίτερο εθνικό κράτος τη νομιμοποίηση, την ηθική δύναμη και την αυτονομία για την απεριόριστη επίτευξη των κυριαρχικών συμφερόντων του»[5]

Πρόκειται για ένα γενετικό ρήγμα στα ίδια τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής ιδέας, ρήγμα που η ελληνική κρίση χρέους αποκάλυψε το δομικό του βάθος. Τοποθετημένη μάλιστα η κρίση στο περιβάλλον του μεταβιομηχανικού καπιταλισμού, που απαιτεί περισσότερο «μάρκετινγκ και λιγότερες ψηφοφορίες» καθιστά διαυγέστερη την απαξία των δημοκρατικών λειτουργιών και κατανοήσιμη την άκρα περιφρόνηση των «εταίρων» προς το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος. Αυτό το μήνυμα πρέπει να το εμπεδώσουν οι αδύναμοι ευρωπαϊκοί λαοί, και πρώτος από όλους ο ελληνικός. Ανακαλώντας το πικρό ερώτημα του Διονύσιου Σολωμού:

Τι θα κάμετε; Θ’ αφήστε να αποκτήσωμεν εμείς

Λευθερίαν ή θα την λύστε

εξαιτίας Πολιτικής;

(«Ύμνος εις την Ελευθερίαν», στρ. 157)

Η Ευαγγελή Αρ. Ντάτση είναι πρώην αν. καθηγ. του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

---

[1] Suzan Watkins, «Ευρωπαϊκές αναταράξεις», στην επιτομή New Left Review. H Ελληνική έκδοση. Επιλογή από τα άρθρα των δύο τελευταίων ετών. [μτφρ. Κ. Ράπτης], «Άγρα» 2006, σ. 121,όπου διαβάζουμε: «Ωστόσο , οι πρώτες αντιδράσεις των Ευρωπαίων ηγετών στο αποτέλεσμα των δημοψηφισμάτων υπήρξαν προβλέψιμες; Λιγότερες ψηφοφορίες περισσότερο μάρκετινγκ. Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς να πουλήσουν το μοντέλο τους για την Ευρώπη».

[2] Καθημερινή, 1-7-2015

[3] Η Αυγή, 30-6-15

[4] Ιστοσελίδα του Αθηναϊκού-Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων, 1-7-2015

[5] Leopoldo Marmora, «Οι δύο λειτουργίες της εθνικής ιδεολογίας: εσωτερική συνοχή και οριοθέτηση προς τα έξω», Θέσεις, 25 (1988, μτφρ. Μπάμπης Αντωνίου) από το βιβλίο του Νation und internationalismus, Βρέμη 1983