Δαίδαλος σημαινόντων

«Αμετρία». Επιμέλεια έκθεσης: Nicoletta De Rosa, Alessandro Pasini, Tomaso Piantini, Πολύνα Κοσμαδάκη, Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Μουσείο Μπενάκη, Κτίριο Οδού Πειραιώς (13 Ιουνίου – 11 Οκτωβρίου 2015)

AMETRIA, Άποψη Εγκατάστασης, Φωτο©: Φάνης Βλασταράς & Ρεβέκκα Κωνσταντοπούλου

ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΛΕΔΑΚΗ

Η έκθεση Αμετρία είναι αποτέλεσμα συνεργασίας του Μουσείου και του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ, ένα εγχείρημα συναρμογής επιλεγμένων αντικειμένων από τη συλλογή και τα αρχεία του Μπενάκη με έργα σύγχρονης τέχνης από τη συλλογή του ΔΕΣΤΕ, και βασίζεται σε μια ιδέα του ιταλού εικαστικού Roberto Cuoghi – ιδέα, η οποία υλοποιήθηκε από την επιμελητική σύμπραξη των Nicoletta De Rosa, Alessandro Pasini, Tomaso Piantini, Πολύνας Κοσμαδάκη και Γιώργου Τζιρτζιλάκη.

Η έκθεση διατρέχεται από μια μεθοδευμένη μηχανική, για την ακρίβεια μια δαιδαλώδη μηχανική. Ο χώρος έχει τη μορφή ενός ατυπικού λαβυρίνθου που διαρθρώνεται από ένα διακριτό σύστημα ένθετων τοίχων. Η πρόθεση σύμφωνα με την οποία στοιχειοθετήθηκε η συγκεκριμένη δομή δεν είναι σαφής· εκείνο, το οποίο όμως μπορούμε με βεβαιότητα να δούμε, είναι πως παρότι η έξοδος δεν εμποδίζεται, ο λαβύρινθος δημιουργεί ένα ληθαργικό πεδίο. Κατά αυτόν τον τρόπο προοικονομείται ότι ο επισκέπτης θα ακολουθήσει μια αργή και συγκεχυμένη διαδρομή, διασχίζοντας το επιμελώς υποφωτισμένο δίκτυο από διακεκομμένους διαδρόμους. Στη σκηνογραφικά μελετημένη αίθουσα του μουσείου εν πολλοίς θα κατορθώσει να πραγματοποιήσει μια σχηματική μόνο αναγνώριση των στοιχείων που συναρτούν το εκτιθέμενο υλικό: θα αναγνωρίσει τους λογότυπους στους οποίους εμπίπτουν τα εκθέματα και θα προσμετρήσει την παρουσία μιας σειράς από αναπαραγόμενα μοτίβα.

Αρχικά, πάνω στην τοιχοποιία οι επιμελητές παραθέτουν χάρτες. Οι λεπτομέρειες είναι δυσδιάκριτες, εξάλλου δεν αποτελούν το ζητούμενο. Οι χάρτες εισάγονται ως εναρκτήριο σημείο, σημείο εκκίνησης και προλογικό σημείωμα της επιμελητικής χειρονομίας. Δεν έχει σημασία το είδος των χαρτών, η παλαιότητά τους ή η συλλεκτική τους αξία. Ορισμένοι από αυτούς αποτελούν πολύτιμα ιστορικά τεκμήρια, κάποιοι άλλοι είναι πρόσφατοι. Οι χάρτες εδώ κυρίως διαμορφώνουν ένα μετρικό πεδίο το οποίο προοιωνίζει εκ του αντιθέτου την άμετρη λογική της έκθεσης. Παρεμβάλλονται ως ιμπρεσιονιστικό συνεχές και δημιουργούν ένα οργανωμένο σύστημα επαναλήψεων και τυπολογιών, δηλώνοντας το αφηγηματικό πρόγραμμα της έκθεσης. Οι τοπογραφικές και πολεοδομικές αποτυπώσεις ποικίλουν, δίχως ωστόσο η εκλεκτική συμπαράταξή τους να αναδεικνύει κάποια ειδική σημασία. Στην πραγματικότητα το περιεχόμενο δεν αφορά. Παρά την υπομνηματική λειτουργία της χαρτογραφίας, οι χάρτες επιτελούν απλά ως σημαίνον. Λειτουργούν σωρευτικά, όπως θα λειτουργούσε ένα οποιαδήποτε σύνολο –το οποίο μάλιστα θα εξετάζαμε στο σκοτάδι–, άρα σαν μια οποιαδήποτε συλλογή ομοιοτύπων.

Εκείνο που μένει από αυτές τις διατάξεις είναι η εκάστοτε συμβολική σημασία, το όνομα του αντικειμένου ή η ίδια η πράξη της συλλογής. Επομένως οι χάρτες, η επανάληψη και η συλλογή στην περίπτωση της Αμετρίας διαμορφώνουν συνδυαστικά το ερμηνευτικό πεδίο για την ρευστότητα των μετρικών παραμέτρων. Η μετρική διάσταση παρουσιάζεται ανεστραμμένη, ως δείκτης της αστάθειας, του αδύνατου της στάθμισης του νοήματος, εν τέλει ως υπόδειξη της απουσίας οποιουδήποτε σταθερού σημείου αναφοράς.

Διασχίζοντας την έκθεση, τους χάρτες διαδέχονται σχέδια τα οποία απεικονίζουν ανδρείκελα. Η επαναληπτική παράταξή τους υπαινίσσεται ένα ειδικό ενδιαφέρον για τις ιλιγγιώδεις μορφοποιήσεις και την αρχιτεκτονική των παροξύνσεων· μια μανιεριστική ή γκροτέσκα καρναβαλικότητα που κάποιες φορές θυμίζει τον άγριο καρικατουρίστικο εξπρεσιονισμό του Georg Grosz και άλλοτε διατηρεί ένα υβριδικό αισθησιαρχικό τόνο που αντλεί πολυφωνικά από όλο το εύρος της καλλιτεχνικής γενεαλογίας: το αναγεννησιακό γκροτέσκο της Φλάνδρας (των Hieronymus Bosch και Pieter Bruegel), τον Ιταλικό μανιερισμό του Giuseppe Arcimboldo, το πριμιτίφ, το ναΐφ. Ένα πλέγμα άλλωστε μόνιμα συνυφασμένο με λιβιδινικά πλεονάσματα και με μια έκρυθμη αυτόματη γραφή που δεν εγγράφεται σε αμιγή αισθητικά προγράμματα. Η επιμελής μεθόδευση της εξόγκωσης, η παρανοειδής οργάνωση των ανδρείκελων, των ομοιωμάτων, των προσωπείων και το στοιχείο καθήλωσης του σχεδίου, συντάσσουν το μοτίβο μιας μάταιης προσπάθειας εξορθολογισμού, ένα αδιέξοδο συντακτικό που καταλήγει εκτός νοήματος, σε μια ποιητική του φάλτσου.

Όλα σε συνδυασμό, συνάγουν την περιπέτεια του νεωτερικού υποκειμένου. Ένα περίπλοκο και δυσνόητο δίκτυο που θα αφομοιωθεί μέσα στα υφαντά και τα κεντήματα του Μουσείου τα οποία μετατρέπονται σε ανεπαίσθητο υπόστρωμα πάνω στο οποίο διαπλέκεται ο μύθος και η τοπολογία των πολλαπλών σημαινόντων. Οι υφάνσεις πλαισιωμένες από τη συγκροτησιακή λογική του λαβυρίνθου, υπόρρητα ενισχύουν τη νοηματική διάρθρωση της έκθεσης. Ο θεατής θα δει να απλώνεται μπροστά του ένα φάσμα σχηματισμένο από έργα της συλλογής του ΔΕΣΤΕ, σπάνια υπομνήματα της συλλογής του Μπενάκη, πολύτιμες θρησκευτικές εικόνες, αγγεία, υφάσματα της Γιαπωνέζας πρωτοπόρου Reiko Sudo, χειρόγραφα και σπάνια βιβλία ανάμεσα σε σχέδια του Πάνου Κουτρουμπούση, φωτογραφίες της Nelly’s από τις Δελφικές εορτές του 1930 και παλιές εκδόσεις των Ν. Γ. Πεντζίκη και Νάνου Βαλαωρίτη. Τέλος, ως επίμετρο, προστίθεται στο επιμελητικό επιχείρημα το σύνθετο σημαίνον τραγοπόδαρος-γενειοφόρος-μάσκα-κεφαλή/ακέφαλος-ακρωτηριασμός-μονόκορμος-στήλος και με αυτό συνοψίζεται ο γρίφος του δαιδάλου. Σταχυολογούνται ένας μαρμάρινος κορμός ιματιοφόρου, μια μαρμάρινη κρήνη, ένα εκμαγείο αγάλματος του Πανός, μια εικόνα της κεφαλής του Αγίου Ιωάννη, η μέδουσα του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, κ.α. 

Οι νομιμοποιημένες εξαιρέσεις της μεταδημοκρατίας εμπεδώνονται μέσα στην γκροτέσκα σωματικότητα και ταυτόχρονα μέσα στο αντίθετό της, τους χάρτες, τα υπομνήματα και τις μακέτες –τα επιστημολογικά υποδείγματα του Διαφωτισμού. Τα δυο αυτά άκρα επιτονίζονται στην έκθεση ως πόλοι ενός αμετρικού συνεχούς και βρίσκουν σημείο διαρραφής στο κυρίαρχο σημαίνον λαβύρινθος, ένα σημαίνον το οποίο αποκαλύπτει την γκροτέσκα αρχιτεκτονική της δομημένης ορθότητας, ένα παραβολικό παράδειγμα που αντικατοπτρίζει με εξαιρετική ευχέρεια το κρυπτικό παραλήρημα και το αδιέξοδο των τυπικών διαγραμμάτων και των δομών.

Διαμέσου της επιτελεστικής οντότητας του λαβυρίνθου συνέχονται τα υπόλοιπα σημαίνοντα της αλυσίδας και το επιμέρους αντικατοπτρίζεται ως συνεκδοχή μιας εγκαθιδρυμένης λογοτυπικής φαυλότητας· οι χάρτες, τα επαναλαμβανόμενα σχέδια των ανδρείκελων, τα άμορφα γλυπτά (όπως του Terence Koh και του Cameron Jamie), το στρεβλό υπόβαθρο της αναβίωσης των αρχαίων ελληνικών μυστηρίων, οι μάσκες, τα υβριδικά ζωόμορφα. Προφανώς όλα αυτά είναι που καθρεφτίζονται στα απαθή τρομαγμένα μάτια της αινιγματικής αναπαράστασης Άτιτλο (Large face with famous monster logo), του μοναδικού έργου που –ως κατακλείδα– στέκει εκτός των τειχών του λαβυρίνθου.

Η Ευαγγελία Λεδάκη είναι κοινωνική ανθρωπολόγος και επιμελήτρια εκθέσεων