Το κοινωνικο-πολιτικό πρόταγμα του 1821

Η κατάληξη και η χρήση του

ΤΟΥ ΑΛΚΗ ΡΗΓΟΥ

Théodore- Lambert- Antoine Schaepkens, Η επιφυλακή, ελαιογραφία σε μουσαμά 46 x 58 εκ. 

Ο ελληνοχριστιανικός, εθνικιστικός λόγος, ιδεολογικής και επιλεκτικής χρήσης του ιστορικού γεγονότος, έρχεται ως ηγεμονεύουσα ιδέα, να καλύψει με τη συγκολλητική ουσία της άχρονης και σε μεγάλο βαθμό άλογης ιδεοληψίας του, τις πρόδηλες πολιτικές και λογικές αντιφάσεις του σχιζοφρενικού αυτού παράδοξου. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο, η ρήση του εθνικού ποιητή -«Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί πατριωτικό ότι είναι αληθινό»- να παραμένει ακόμη ζητούμενο.

Πολύ περισσότερο βέβαια η κραυγή εκείνου του πρωτομάστορα του ξεσηκωμού Ρήγα Βελεστινλή –«συλλογάται καλά, όποιος ελεύθερα συλλογάται»- να μην βρίσκει ακόμη το υλικό της αντίκρισμα σ’ ένα κοινωνικό σχηματισμό, που συνεχίζει σχεδόν αβίαστα να αντιλαμβάνεται την ιστορική του πορεία ως μια αέναη κυκλική κίνηση, γεγονός που παραπέμπει προφανώς σε παραδοσιακές προνεοτερικές μορφές πρόσληψης της κοινωνικής εξέλιξης και δυναμικής.

Κι’ όμως 190 τόσα χρόνια από τις επαναστατικές διεργασίες που αποτέλεσαν τη γενεσιουργό πράξη η οποία οδήγησε μετά ένα δεκαετή εξωτερικό και εσωτερικό αγώνα, στη δημιουργία της κρατικής μας υπόστασης στα 1830 και μετά από μια, για πρώτη φορά 40χρονη ομαλή πολιτική ζωή αυτού του κράτους, θα έπρεπε να είμαστε σε θέση, ως κοινωνία πολιτών, να προσλαμβάνουμε τις ιστορικές μας επετείους ως δημιουργικές ευκαιρίες ατομικού και συλλογικού αναστοχασμού, αντλώντας από αυτές διδάγματα και αναλογίες για το σήμερα. Μια που τελικά κάθε επέτειος αποτελεί εισβολή του χθες χρόνου στον παρόντα, μέσα από το πρίσμα του οποίου και τις ανάγκες που δημιουργεί, προσλαμβάνεται. Γι’ αυτό και κάθε εποχή ξαναγράφει την ιστορία.[...]

Οι σχέσεις εκκλησιαστικού θεσμού και αυταρχικού κρατικού οικοδομήματος, που από κοινού συμφέροντος ορμώμενες, ήθελαν να υπερβούν όλες εκείνες τις διαφωτιστικές, ορθολογικές, φιλελεύθερα ριζοσπαστικές ιδέες και πράξεις μιας ασεβούς αντίληψης προς την κρατούσα την εποχή διεθνούς «τάξης πραγμάτων», επιχειρούν με το Οθωνικό «διατάττομεν» να ξεπεράσουν την ιστορία.

Να υπερβούν τις «κινητήριες δυνάμεις» και ιδέες που οδήγησαν στην πολιτική αναγέννηση της Ελλάδος, όπως από τότε ανέλυε με περίσσια διορατικότητα ο τόσο μέχρι τις μέρες μας πολεμούμενος από τις νεορθόδοξες δοξασίες –όπως και τότε άλλωστε από τις πατριαρχικές εξουσίες –Αδαμάντιος Κοραής.

Να ρίξουν στον Καιάδα της λήθης το κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα-όραμα που φλόγιζε τους φορείς αυτής της επαναστατικής έκρηξης νεανικού θράσους και φαντασίας, η οποία έγινε σύμφωνα με τον Hobwbawn «ο εμπνευστής του διεθνούς φιλελευθερισμού» και έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην «ανασυγκρότηση της Ευρωπαϊκής αριστεράς των ετών του 1820, ένα ρόλο ανάλογο με εκείνον που επρόκειτο να παίξει προς το τέλος των ετών του 1930 η υποστήριξη στην Ισπανική Επανάσταση».[...]

Εκείνο το οποίο στο πλαίσιο τούτης της ανάλυσης θέλουμε να αναδείξουμε είναι το ανεπανάληπτο του διεθνούς φιλελληνικού κινήματος, που όλες οι εξουσίες, τού τότε αλλά και του τώρα, επιχειρούν να ρίξουν στη λήθη ή να το αποδώσουν μονοδιάστατα στον τότε ρομαντισμό κάποιων προσωπικών ευαισθησιών ή αδιεξόδων, την αρχαιολατρία ή τον τυχοδιωκτισμό κάποιων άλλων. Αντίθετα, πρόκειται για κάτι το πολιτισμικά πολύ βαθύτερο, ευρύτερο και πολιτικότερο, ενός αλλού διεθνούς κλίματος, ριζικά διάφορων συνθηκών, προσδοκιών και οραμάτων Ελευθερίας και Δημοκρατίας. Κατά το οποίο ο κλασικισμός, ο ρομαντισμός, ο οριενταλισμός και τα προτάγματα της Γαλλικής Επανάστασης, δημιούργησαν ένα ανεπανάληπτο κράμα, χωρίς προηγούμενο «αναζήτησης ολόψυχα της χώρας των Ελλήνων…» όπως τελειώνει ο Γκαίτε την δική του εκδοχή της «Ιφιγένειας εν Αυλίδι».

Το κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα-όραμα που πρόβαλαν οι φορείς εκείνης της επαναστατικής έκρηξης νεανικού θράσους και φαντασίας, απέναντι στην γεροντοκρατία της παλινόρθωσης του παλιού και ανελεύθερου, που συμβόλιζε η Ιερή Συμμαχία και μάλιστα μετά τις επαναστατικές αποτυχίες στην Ισπανία και την Νάπολη, λειτούργησε ως συνειδησιακός καταλύτης ανάμεσα σε χιλιάδες άνδρες και γυναίκες όλων των τάξεων, παντού του κόσμου: από την Καλκούτα, όπου Ινδοί, Άγγλοι και Κινέζοι συγκροτούν φιλελληνικό Κομιτάτο, μέχρι την επαναστατημένη Λατινική Αμερική, όπου «εις την εν Παναμά συγκροτηθείσσαν δημοκρατικήν σύνοδον, την προκληθείσαν διά του Βολιβάρ … παρά των δημοκρατιών Περουίας, Χιλίας και Κολομβίας … Έκαμαν ομοφώνως την απόφασιν να θεωρήσωσιν τον ιερόν των Ελλήνων πόλεμον ως ίδιον εαυτών…», όπως μας πληροφορεί η Γενική Εφημερίς των Ελλήνων από το Ναύπλιο στις 26ης Νοεμβρίου 1825.

Και αυτό είναι το βαθύτερο διεθνές νόημα που η παγκόσμια ιστορία καταγράφει για εκείνη την Επανάσταση και το Φιλελληνικό Κίνημα που δημιουργήθηκε για την υπεράσπιση της. Μέσα απ’ αυτές τις διεργασίες και αυτές τις ιδέες, και προφανώς τους ιδιαίτερους τρόπους πρόσληψης και κατανόησής τους, στις ειδικότερες συνθήκες του δικού μας κοινωνικού σχηματισμού, προχώρησε τούτη η επαναστατική πράξη –μέσα από τραυματικά γεγονότα και αντιφάσεις, όπως κάθε ιστορικό γεγονός– στη συντηρητική της απόληξη ενός, ανολοκλήρωτου σε όλους τους τομείς-στόχους που είχε θέσει, αυταρχικού μοναρχικού κρατικού οικοδομήματος .

Ενός κρατικού μορφώματος ανολοκλήρωτου :

• Εθνικά: οι περισσότεροι έλληνες παρέμειναν εκτός των ορίων του νέου κράτους και θα χρειαστεί ένας ολόκληρος σχεδόν αιώνας αγώνων και αγωνιών μεγαλοϊδεατισμού και μια τεράστια καταστροφή, η Μικρασιατική, για να ταυτισθούν στο μέγιστο βαθμό για πρώτη φορά, τα όρια του νεοελληνικού κοινωνικού σχηματισμού με τον κρατικό.

• Οικονομικά: και πάλι θα χρειαστεί ένας αιώνας και οι συνέπειες που δημιούργησε η ίδια καταστροφή, για να συγκεντρωθεί το μεγαλύτερο μέρος των οικονομικών λειτουργιών του κοινωνικού σχηματισμού εντός του κράτους. Ας μην λησμονούμε ότι όλο αυτό το διάστημα τα μεγάλα οικονομικά κέντρα του ελληνισμού παρέμεναν εκτός των κρατικών ορίων, ότι η Κωνσταντινούπολη όλο τον 19ο αιώνα παρέμενε η οικονομική μας πρωτεύουσα.

• Κοινωνικά: και πάλι το ίδιο, το βασικότερο κοινωνικό πρόβλημα, το αγροτικό, θα χρειαστεί επίσης να διαβεί ένας αιώνας για να βρει τη λύση του τουλάχιστον σε επίπεδο ολοκλήρωσης της σταδιακής διανομής των λεγόμενων εθνικών γαιών, των τσιφλικιών και μεγάλου μέρους της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής γαιοκτησίας, στους άκληρους αγρότες.

• Πολιτικά, τέλος: θα χρειαστούν και εδώ αγώνες επί αγώνων, πισωγυρίσματα, εμπόλεμες εμπλοκές, δυο τραυματικοί εμφύλιοι πόλεμοι, σειρά δικτατορικών εκτροπών και μοναρχικών παρεκτροπών, για να σταθεροποιηθεί και να παγιωθεί την τελευταία μόλις 25ετία του 20ου αιώνα, ένα σταθερό πολιτικό δημοκρατικό πλαίσιο.

Το τι όλες αυτές οι αργόσυρτες, τραυματικές, σισύφειες ώρες-ώρες, διαδικασίες ολοκλήρωσης σημαίνουν, πώς προσλαμβάνονται και πώς λειτουργούν στο συνολικό υποσυνείδητο μέχρι τις μέρες μας, από το κοινωνικό σώμα των πολιτών-παραγωγών, τι νοοτροπίες δημιουργούν, είναι προφανώς μια ενδιαφέρουσα αλλά άλλη ιστορία που υπερβαίνει τα όρια αυτού του άρθρου.

Όσο κι αν η προσπάθεια ανάλυσής της στο τραυματικό πολιτισμικό κυρίως παρόν, διατρέχει την προσπάθεια που επιχείρησε να καταστήσει τη μνήμη τού χθες χρόνου ενεργή και όχι εγκυκλοπαιδικά ουδέτερη. Μια που ούτε η ιστορία, ούτε η μνήμη, δεν είναι δεν μπορεί να είναι ουδέτερες δεξαμενές άντλησης ξερών πληροφοριών, ευαισθησιών και απόψεων, αλλά πάντα ζωντανές και συνεχώς μεταβαλλόμενες οντότητες. Μόνο έτσι άλλωστε, επιτέλους, επιτελούν το ρόλο τους ενάντια στην αέναη εξουσιαστική προσπάθεια της λήθης και στις ανιστόρητες σκοπιμότητες που παντού και πάντα αυτή επιχειρεί να επιβάλλει.

Όσο πιο καλύτερα αυτό επιτυγχάνεται, τόσο η επικοινωνία καθίσταται πραγματικός τρόπος ύπαρξης, τα ιστορικά γεγονότα δεν μυθοποιούνται, και προσεγγίζονται στις ανθρώπινες τους διαστάσεις ήρεμα και απλά. Έχω πλήρη επίγνωση ότι η κατάκτηση μιας τέτοιου είδους ενεργούς σχέσης με την ιστορική μνήμη απαιτεί αγώνα συλλογικό μα και προσωπικό. Και δεν ξεχνώ πως από τη λέξη αγώνας βγαίνει και η λέξη αγωνία. Απ’ αγωνία λοιπόν για το αύριο που προβάλλει ως κάτι στατικό και αμετάβλητο, λες και αύριο δεν θα υπάρξει, και αυτές εδώ οι γραμμές.

[Προδημοσίευση από το κείμενο του Άλκη Ρήγου, στον τιμητικό τόμο του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης στη μνήμη της Μάρθας Πύλια, με τίτλο Αναπαραστάσεις και αποχωρισμοί, που θα κυκλοφορήσει σε λίγο καιρό.]