Η κρίση ως ιστορία

ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ

Γιάννης Θεοδωρόπουλος

ΝΙΚΟΣ ΣΙΔΕΡΗΣ, Το Κατά Διαβόλου Ευαγγέλιο. Πολιτική Ψυχολογία της Κρίσης, Μεταίχμιο, σελ. 346

Ψυχίατρος και ψυχαναλυτής, συγγραφέας τεσσάρων ποιητικών συλλογών,  τριών μυθιστορημάτων και πολυάριθμών μελετών για την ψυχανάλυση και τη σχέση της με την τέχνη και την αρχιτεκτονική, ο Νίκος Σιδέρης με το κατά Διαβόλου ευαγγέλιο κλείνει έναν κύκλο.  Μέτοχος στην εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973, ενεργός πολίτης έκτοτε, αναλύει αυτή τη φορά την πολιτική ψυχολογία της οδυνηρής και μακρόχρονης τρέχουσας κρίσης.

Ο συγγραφέας δεν διερευνά τα αίτια της κρίσης. Τον ενδιαφέρουν η διαχείριση της κρίσης από τον κυρίαρχο λόγο και οι συνέπειές της στη σκέψη, τον κοινωνικό δεσμό και τη δράση. Γι αυτό εστιάζει στον κυρίαρχο λόγο που αποκαλεί Υπουργικό Λόγο (ΥΠΛΟ).

Το ερώτημα μαρτυρά τις επιρροές του συγγραφέα από το πεδίο της Σημειολογίας. Για να απαντήσει,  ο Σιδέρης το προσεγγίζει διεπιστημονικά. Πέρα από την Ιστορία και την Ψυχανάλυση δοκιμάζει έννοιες και εργαλεία από πεδία όπως η Πολιτική Επιστήμη, η Κοινωνική Ανθρωπολογία και η Φιλοσοφία. Η διεπιστημονική προσέγγιση συνδυάζεται με μία άσκηση σε επίπεδο γραφής. Η μέριμνα για την επιστημονική πραγματεία συνυπάρχει με τη δοκιμιακή και τη λογοτεχνική.  Αυτό καθιστά το βιβλίο πυκνό και σε κάποιες σελίδες δύσκολο. Ευτυχώς ο συγγραφέας φροντίζει να επανέρχεται ώστε να είναι πιο αναλυτικός γεγονός που μπορεί να δημιουργήσει την αίσθηση ότι ενίοτε επαναλαμβάνεται.

Το βιβλίο κινείται σε τρία επίπεδα. Σ’ ένα πρώτο ο Σιδέρης διαλέγεται με θέσεις και ιδεολογήματα περί της ελληνικής κοινωνίας και της κρίσης. Απαντά σε διάχυτες επιστημονικοφανείς θέσεις περί παράνοιας και ανωριμότητας των Ελλήνων. Στη χώρα τούτη, υποστηρίζει, διαμορφώθηκε μια τέχνη του ζην η οποία διαβρώθηκε από τον καταναλωτισμό και την επίπλαστη ευημερία που δημιούργησε.

Σ’ ένα δεύτερο επίπεδο, το κεντρικό του βιβλίου, ο συγγραφέας αναλύει τον ΥΠΛΟ και υποστηρίζει ότι εκφέρεται μεθοδικά και ένσκοπα. «Ο ΥΠΛΟ δεν εκφέρεται τυχαία και όπως τύχει. Τον εκφέρουν μηχανισμοί και άνθρωποι επαγγελματίες τόσο του δημόσιου βίου, όσο και της μαζικής επικοινωνίας». Σκοπός; Το τρίπτυχο:  «τρέλαινε, διαίρει και βασίλευε». Όλα αυτά συμπυκνώνονται στην αντιστροφή της ευαγγελικής ρήσης «Αγαπάτε αλλήλους» σε «Μισείτε αλλήλους». Έτσι και ο τίτλος του βιβλίου: Το κατά Διαβόλου ευαγγέλιο.

Πρώτο μέσο για το σκοπό αυτό είναι ο ευνουχισμός της σκέψης. Γι’ αυτό ενεργοποιούνται δύο διαδικασίες. Η πρώτη αφορά τη σκέψη και τα πράγματα. Έχει να κάνει με «τρεις κύριες αλληλοτροφοδοτούμενες διεργασίες: Διάλυση του νοήματος των λέξεων, απώλεια του νοήματος των πραγμάτων, και τελικά απαγόρευση της σκέψης».

Η δεύτερη διαδικασία αφορά τους ανθρώπους και την «ίδια την ικανότητα του σκέπτεσθαι».  Το μέσο εδώ είναι ο διπλός δεσμός - έννοια που εισήγαγε ο  Μπέιτσον και η Σχολή του Πάλο Άλτο. «Ο κύριος ψυχοδιανοητικός μηχανισμός του μουδιάσματος της σκέψης ονομάζεται «διπλός δεσμός». Αντιστοιχεί στην εμπλοκή της σκέψης και προκύπτει όταν οι άνθρωποι γίνονται στόχος παράδοξων μηνυμάτων που αλληλοακυρώνονται, χωρίς να επιτρέπεται να σκεφτείς σχετικά μ’ αυτό το παράδοξο. Στην Ελλάδα της κρίσης, αυτή η επικοινωνιακή μηχανή παραγωγής διανοητικής εμπλοκής συνίσταται στο εξής σύμπλεγμα: Ένα πρώτο μήνυμα λέει «Αν αντισταθείς, χάθηκες» (=πτώχευση, καταστροφή…). Ένα δεύτερο μήνυμα λέει «Αν υποκύψεις χάθηκες» (=ανεργία, φτώχεια, μιζέρια, απόγνωση…). Κι ένα τρίτο απαγορεύει τη σκέψη, εφόσον «Είναι μονόδρομος» γιατί «Το είπε η τρόικα». Με απλά λόγια: Αν πεις ναι, χάθηκες. Αν πεις όχι, χάθηκες. Και απαγορεύεται να σκεφτείς και να σχολιάσεις αυτό το παράδοξο κλουβί της σκέψης». Όλα αυτά δημιουργούν τρία πράγματα: ένα ψυχοδιανοητικό κενό, ένα πένθιμο μούδιασμα και μία αποσταθεροποιημένη υποκειμενικότητα. 

Ο Σιδέρης ξαναδιαβάζει τα προαναφερθέντα με εργαλείο τη διάκριση του Λακάν σε Συμβολικό-Φαντασιακό-Πραγματικό.  Ιδωμένο έτσι, το ψυχοδιανοητικό κενό ανακύπτει ως συνισταμένη τριών ελλειμμάτων: αναπαράστασης, κώδικα, και συναισθηματικής επένδυσης. «Πρόκειται, λοιπόν, για κενό της ψυχικής αναπαράστασης και αστοχία των μηχανισμών σημειωτικής επεξεργασίας του ψυχικού παραστατικού υλικού, ειδικά με όρους νηφάλιας ορθολογικής σκέψης. Το οποίο καθιστά την ιστορική εμπειρία δυσχερέστατα επεξεργάσιμη και ως εκ τούτου, τραυματική –κάτι που δεν το χωρά ο νους. Και καταλήγει (το κενό αυτό) στην πρόδηλη ανεπάρκεια της Ποιητικής λειτουργίας. Δηλαδή, μετατρέπει σε σισύφειο εγχείρημα την προσπάθεια να φανταστούμε, να στοχαστούμε και να εκφράσουμε τα πράγματα με νέο τρόπο».

Η κρίση ως ιστορία, σημειώνει εύστοχα ο Σιδέρης, εσωτερικεύεται ως δομή. Ως τέτοια βιώνεται και γίνεται τραύμα το οποίο για να θεραπευτεί θέλει χρόνο, γενιές. Η δεύτερη ανησυχητική συνέπεια συνίσταται στη διάλυση του κοινωνικού δεσμού και την προαναφερθείσα ανεπάρκεια Ποιητικής λειτουργίας. Με όρους φροϋδικούς έχουμε να κάνουμε με τον θρίαμβο του Θανάτου επί του Έρωτα και τυπικών του εκδηλώσεων στη σφαίρα του Πολιτικού: Δημοκρατία, ομόνοια, ειρήνη, ευνομία, αλληλεγγύη, Κράτος Πρόνοιας, ενίσχυση του κοινωνικού δεσμού.

Πώς θα αποτρέψουμε τον θρίαμβο του Θανάτου; Στο τελευταίο κεφάλαιο (Τοξίνη και αντίδοτο) ο Σιδέρης προχωρά σ’ ένα τρίτο επίπεδο ανάλυσης. Σκιαγραφεί προτάσεις για την υπέρβαση της κατάστασης. Επιχειρεί να απαντήσει σε δύο θεμελιώδη ερωτήματα. Πώς μπορούμε να ξεπεράσουμε τον κοινωνικό κατακερματισμό και τη λογική του «μισείτε αλλήλους»; Πώς θα υπάρξουμε ως έλλογα υποκείμενα ώστε να δώσουμε νόημα στις λέξεις και τα πράγματα και να δυναμώσουμε την ποιητική λειτουργία που σημαίνει «να φανταστούμε, να στοχαστούμε και να εκφράσουμε τα πράγματα με νέο τρόπο»; 

Ο Παντελής Κυπριανός διδάσκει Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Πατρών