Η αποκέντρωση που μένει να
συντελεστεί
 |
| Γιώργος Μουτάφης |
ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΙΟΥΠΚΙΟΛΗ
Με αφορμή τα βιβλία:
Κ. ΡΟΖΑΚΟΥ, Ε. ΓΚΑΡΑ (επιμ.) (2013) Ελληνικά παράδοξα. Πατρωνία, Κοινωνία πολιτών και Βία, Εκδόσεις
Αλεξάνδρεια, σελ. 495
Ε. ΠΛΕΞΟΥΣΑΚΗ (επιμ.) (2014) Μεταμορφώσεις
του εθνικισμού. Επιτελέσεις της συλλογικής ταυτότητας στην Ελλάδα, Εκδόσεις
Αλεξάνδρεια, σελ. 515
E. ΠΑΠΑΤΑΞΙΑΡΧΗΣ (επιμ.) (2014) Πολιτικές της καθημερινότητας. Σύνορο, σώμα
και ιδιότητα του πολίτη στην Ελλάδα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 512
Μία από τις κρισιμότερες καμπές στη σύγχρονη πολιτική θεωρία από τη
δεκαετία του ’60 και μετά επήλθε από ένα ευρύ πλέγμα θεωρητικών ρευμάτων που
επιζητούσαν την «αποκέντρωση» του πολιτικού. Από τον φεμινισμό («το προσωπικό
είναι πολιτικό»), το έργο του Foucault με την εστίαση στη μικροφυσική των εξουσιών, το εγχείρημα
της ντερριντιανής αποδόμησης κάθε συγκεντρωτισμού στη θεωρία και την πράξη, έως
την πολιτική φιλοσοφία του Claude Lefort και τον νεο-σμιττιανό στοχασμό της Chantal Mouffe διαφαίνεται μια κοινή
προσπάθεια αποδέσμευσης του πολιτικού από τον στενό, σχεδόν αποκλειστικό του
εναγκαλισμό με το κράτος, τα πολιτικά του συστήματα και την «υψηλή πολιτική»
των κυβερνήσεων και των διεθνών θεσμικών οργάνων. Το πολιτικό ανιχνεύεται γενικότερα
σε κάθε συνειδητή διαμόρφωση και αναδιαπραγμάτευση των κοινωνικών σχέσεων, μέσα
από ανταγωνισμούς και παιχνίδια εξουσίας, σε όλο το εύρος του κοινωνικού βίου, στις
καθημερινές αλληλεπιδράσεις, στην κοινωνία των πολιτών, στις σχέσεις των φύλων
και των φυλών, εκτός και πέρα από το κράτος, τους επίσημους θεσμούς και τις
μεσο- ή μακρο-δομές (θεσμικές οργανώσεις, εθνική και διεθνής οικονομία κ.ο.κ.).
Η νέα αυτή θεώρηση συντείνει στη διάγνωση μορφών εξουσίας, πολιτικής
δράσης και αλλαγής που διαχέονται εκτός του επίσημου πολιτικού συστήματος, αλλά
και στη μελέτη των στενών αλληλεξαρτήσεων μεταξύ των ηγεμονικών δομών, των
κρατικών πολιτικών και των αναδιαπραγματεύσεων των κυρίαρχων λόγων, σχέσεων και
ταυτοτήτων σε ποικίλα πεδία άμεσων διαδράσεων στην κοινωνική καθημερινότητα. Αναδεικνύει
επίσης τη δύναμη που κατέχουν κοινωνικά υποκείμενα σε μη κυρίαρχες θέσεις να
διαπραγματεύονται και να μετασχηματίζουν κανονιστικά πρότυπα, νόμους, ιεραρχικές
σχέσεις, ιδεολογίες και πολιτικές που επικρατούν σε κάθε συγκυρία, ανάλογα ή
και σε αντίθεση με τους άνισους πόρους που διαθέτουν.
Η αποκέντρωση του πολιτικού στη θεωρία της κοινωνικής κατασκευής, τον
φεμινισμό, τον μεταδομισμό, τις πολιτισμικές σπουδές και συναφείς κλάδους
έβαινε παράλληλα με την έμπρακτη αποκέντρωση που επέφεραν κοινωνικά κινήματα
από τη δεκαετία του ’60 και εξής, όπως το φεμινιστικό και το οικολογικό. Αυτά επιδίωξαν
την αλλαγή των συνειδήσεων και των κοινωνικών δεσμών μέσα από την άμεση
αλληλενέργεια των ατόμων στους κύριους τόπους του καθημερινού τους βίου και έδωσαν
λιγότερη έμφαση στη δράση μέσα στους κρατικούς θεσμούς. Οι έκκεντρες αυτές
ροπές επιτάθηκαν σε πολλές συλλογικές κινητοποιήσεις και πρωτοβουλίες τα τελευταία
δεκαπέντε χρόνια, και κορυφώθηκαν την άνοιξη και το καλοκαίρι των πλατειών του
2011, από τη Τυνησία ως την Αθήνα, καταλήγοντας στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Το κομβικό αίτημα για «πραγματική» δημοκρατία και η ίδια η πολιτική πράξη των
πλατειών απηχούσαν κυρίως την επιθυμία μιας κατά τόπους ανάκτησης της λαϊκής εξουσίας
από τα άνωθεν κρατικά και διεθνή κέντρα όπου αυτή έχει διαφύγει και
απαλλοτριωθεί.
Εν έτει 2014, ωστόσο, οι συγκεντρωτικές συλλήψεις του πολιτικού
παραμένουν κραταιές, τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη. Όπως αποφαίνονται ο
Χρήστος Λυριντζής και ο Ευθύμιος Παπαταξιάρχης, στην «ελληνική πολιτική
επιστήμη απουσιάζουν οι μελέτες για τη συγκρότηση, την άσκηση και την
αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας στην ελληνική κοινωνία. Πώς περνάμε από το
κεντρικό επίπεδο στο τοπικό και το ατομικό με τη διαμόρφωση ενός πλέγματος
σχέσεων που αποπνέουν συναίνεση και συνενοχή με το πολιτικό σύστημα αλλά και
αντίσταση και αλλαγή;».[1]
Μια ματιά στα προγράμματα σπουδών των ημεδαπών τμημάτων πολιτικών επιστημών,
αλλά και πολλών στο εξωτερικό, θα επιβεβαιώσει τη σταθερά ανισοβαρή προσήλωση
της πολιτικής επιστήμης στο κρατικό σύστημα και τις διεθνείς σχέσεις.
Ταυτόχρονα, οι κινηματικές αναζητήσεις μιας αποκεντρωμένης δημοκρατίας των πολλών
έχουν εν πολλοίς ατονήσει, ενώ οι ελπίδες για πολιτική αλλαγή και ανατροπή των
πολιτικών της κρίσης εναποτίθενται ξανά σε κομματικούς μηχανισμούς που
διεκδικούν την κρατική εξουσία.
Η εικόνα, ωστόσο, είναι πιο περίπλοκη και έκκεντρη απ’ ό,τι φαίνεται
εκ πρώτης όψεως. Σε επίπεδο επιστημονικού λόγου και δραστηριότητας, η κατατριβή
με τις μικρο- ή υπο-πολιτικές πράξεις και αλληλενέργειες αναπτύσσεται στους
κλάδους της ανθρωπολογίας, των πολιτισμικών σπουδών, των σπουδών φύλου, της
κοινωνικής θεωρίας κ.α. Αλλά το ενδιαφέρον αυτό διαπνέει πλέον εν μέρει και την
ίδια την πολιτική επιστήμη. Για να περιοριστούμε σε μια ελληνική δειγματοληψία,
το πρόγραμμα σπουδών διαφόρων τμημάτων πολιτικών επιστημών έχει εμπλουτιστεί με
τη διδασκαλία θεωριών της κοινωνικής κατασκευής και της (πολύ συναφούς)
ανάλυσης λόγου. Σε ό,τι αφορά την επιστημονική παραγωγή, μια πολύ γόνιμη και
πρωτοποριακή συμβολή είναι το ερευνητικό εγχείρημα που έχει αποτυπωθεί σε τρεις
συλλογικούς τόμους υπό τον γενικό τίτλο «Αναθεωρήσεις του πολιτικού» (2013,
2014)[2]
και στηρίζεται σε πρωτοβουλία του τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και
Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Στο περιβάλλον της κρίσης, μας καλούν να
αναστοχαστούμε ριζικά τις πολιτικές διαστάσεις του βίου «πέρα από τα στενά όρια
της πολιτικής...να στρέψουμε την
προσοχή μας στις άτυπες περιφέρειες της καθημερινής πολιτικής πράξης, εκεί όπου
η διαφορά παράγει τον ανταγωνισμό, στην κατεύθυνση του πολιτικού».[3]
Οι τρεις τόμοι προσφέρουν γενικές θεωρητικές πλαισιώσεις μιας διαφορετικής
αντίληψης για το πολιτικό. Με ποικίλες μελέτες περιπτώσεων εμβαθύνουν σε
σύνθετες και αθέατες πτυχές της κοινωνίας των πολιτών, στις πολιτισμικές και
άλλες όψεις της βίας, στον εθνικισμό μέσα από τις πρακτικές που επιτελούν ανταγωνιστικά
και πολύμορφα το έθνος και τον τόπο, στους τρόπους βίωσης των συνόρων, την
πρόσληψη της σωματικής διαφοράς και την κατασκευή της ιδιότητας του πολίτη στη σύγχρονη
Ελλάδα.
Ο τρίτος τόμος Πολιτικές της
καθημερινότητας, φωταγωγεί ιδιαίτερα τη σημασία της στροφής προς «τα κάτω»,
στις αφανείς υπο-πολιτικές δράσεις και αντιστάσεις της καθημερινότητας, για την
κατανόηση μακρο-φαινόμενων όπως η εξάρθρωση του ημεδαπού πολιτικού συστήματος. Τα κείμενά του μας προτρέπουν «να σκεφτούμε
την πολιτική-και κατ’ επέκταση την τρέχουσα κρίση της-με τους όρους της
βαθύτερης (δια)ταραχής που συντελείται επί μακρόν, πέραν της κεντρικής
πολιτικής σκηνής... Ο τόμος εξετάζει ειδικότερα τις διαταρακτικές συνέπειες τις
οποίες επιφέρουν στις παρυφές της κοινωνίας διαδικασίες διαφοροποίησης που
συντελούνται είτε με πρωτοβουλία του κράτους και των ανεπίσημων φορέων, για
παράδειγμα μέσα από τη χάραξη ή την αναδιάταξη των συνόρων ... είτε από τα ίδια
τα υποκείμενα, για παράδειγμα μέσα από την εμφάνιση ή προβολή μειοψηφικών (ως
προς το φύλο, την εθνοπολιτισμική ταυτότητα...) αξιώσεων και διεκδικήσεων».[4]
Ο πλούτος των μελετών του τεκμηριώνει εύγλωττα την αναλυτική αξία μιας
εναλλακτικής θεώρησης του πολιτικού για την εξήγηση της μεγαλύτερης εικόνας.
Το τρίτομο έργο-τομή στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δεν προάγει απλώς
τη σκέψη γύρω από την αποκέντρωση του πολιτικού, αλλά και παρέχει μεθοδολογικά
εφόδια για μια κριτική εμπειρική διερεύνησή του στον ελληνικό χώρο του χθες και
του σήμερα. Συνομιλεί άμεσα με διεθνείς εργασίες αιχμής στη σύγχρονη ανάλυση
όπως το Τerritories of Difference του Arturo Escobar (2009, Duke University Press), ή το Take back the economy των J.K. Gibson-Graham κ.α. (2013, University of Minnesota Press), που επεκτείνει την
εναλλακτική ανάγνωση του πολιτικού στην πολιτική οικονομία, αποδομώντας την
ιδέα ότι η οικονομία αποτελεί ένα σύστημα αποκομμένο από το πλήθος των
κοινωνικών δρώντων που κατανοείται μόνον από ειδικούς. Το επιχείρημά τους
δείχνει πώς άτομα και κοινότητες σε όλο τον κόσμο οικοδομούν ενεργά και
διαβουλευτικά τις οικονομίες στις οποίες ζουν, αντιμετωπίζοντας με καινοτόμους
τρόπους ζητήματα επιβίωσης, συνεργασίας, ευζωίας, παραγωγής, κατανάλωσης και
διάθεσης του υπερπροϊόντος. Αντλώντας ιδέες από πραγματικά εγχειρήματα μιας
οικονομίας «των κοινών», προσφέρουν ένα ριζοσπαστικό σύνολο εργαλείων σκέψης
για τα «άτομα που θέλουν να ξεκινήσουν από εκεί που βρίσκονται για να
ανακτήσουν τις οικονομίες τους» με βάση την πεποίθηση ότι στην «κοινωνία,
επίσης, μικρές δράσεις μπορούν να επιφέρουν μείζονες αλλαγές» (σσ.xiv, xxiii).
Στο πεδίο της πολιτικής πραγματικότητας, η διάχυση της πρωτοβουλίας
προς τα κάτω επιβιώνει με περισσότερο ή λιγότερο εμφανείς τρόπους. Στην
Ισπανία, λ.χ. οι κοινωνικές κινήσεις των πλατειών δημιούργησαν μια πλημμυρίδα
μετασχηματισμών στην πολιτική κουλτούρα των πολλών[5]
και πυροδότησαν πολιτικούς πειραματισμούς όπως ο σχηματισμός PODEMOS που επιχειρούν νέες μορφές
σύνθεσης ανάμεσα στην άμεση δημοκρατία και την πολιτική αντιπροσώπευση. Αλλά,
και εκτός από ό,τι ήδη συντελείται, η πολιτική στροφή στο μικρο-επίπεδο των
κοινωνικών διαδράσεων και υποκειμενικοτήτων, έτσι ώστε οι πολλοί/ές να
εμπλακούν άμεσα στην παραγωγή και τη διαχείριση των κοινών και να διαπλαστεί
ένας νέος ανθρωπότυπος, γίνεται πολιτικά επιτακτική σε καιρούς όπου μια ανατρεπτική
κυβερνητική αναμέτρηση με την κρίση προϋποθέτει ακριβώς την ενεργό σύμπραξη των
πολλών ενάντια στις επιθέσεις των ολίγων και την υπέρβαση του υποκειμένου που
παραμένει προσδεδεμένο στο παρελθόν των πελατειακών σχέσεων, του κοντόθωρου
ιδίου οφέλους, της ανάθεσης και της άνωθεν σωτηρίας.
Ο Αλέξανδρος Κιουπκιολής διδάσκει Πολιτικές θεωρίες στο ΑΠΘ
[1] Κ.
Ροζάκου, Ε. Γκαρά (επιμ.) (2013), Ελληνικά
Παράδοξα, ε.α., σ.107.
[2] Υπό την
επιστημονική ευθύνη των Ε. Παπαταξιάρχη, Ε. Πλεξουσάκη και Κ. Ροζάκου, Εκδόσεις
Αλεξάνδρεια.
[3] Κ. Ροζάκου,
Ε. Γκαρά (επιμ.) (2013) Ελληνικά Παράδοξα,
ε.α., σ.13
[4] Ε.
Παπαταξιάρχης (επιμ.) (2014) Πολιτικές
της καθημερινότητας, ε.α., σσ. 26-27.
[5]
Martín-Estudillo, Luis. "“The Spanish 15-M movement: a consensual
dissent?” by Víctor Sampedro and Josep Lobera." Journal of Spanish
Cultural Studies ahead-of-print (2014): 1-2.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου