Υπαρξιακά ποιήματα

 ΤΗΣ ΕΥΓΕΝΙΑΣ ΚΡΙΤΣΕΦΣΚΑΓΙΑ

Θανάσης Τότσικας, Χωρίς τίτλο, 2000, ακρυλικά σε λαμαρίνα, 100 Χ 100 εκ.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΟΛΕΝΑΚΗΣ, Η ένδοξη πέτρα, εκδόσεις Μικρή Άρκτος, σελ. 89

Ο θάνατος θέτει όλα τα αινίγματα/ Απαντά το κεραυνοβόλο κοάν της ύπαρξης... γράφει ο Σταμάτης Πολενάκης, και αυτό το δίστιχο, το μικρότερο κείμενο του βιβλίου, είναι το κλειδί για όλα τα υπόλοιπα ποιήματα. Ο θάνατος σαν τον Δάσκαλο προτείνει στους μαθητές τους, σε όλους εμάς, το κοάν, μια ερώτηση, απάντηση στην οποία καλούμαστε να βρούμε σε όλη μας τη ζωή. Η σχέση με το Θάνατο προσδιορίζει τη σχέση μας με τη ζωή, αν ο Θάνατος ήταν άξιος, άξια ήταν και η ζωή, η οποία «παίζεται... σε μια άδεια αίθουσα κινηματογράφου», λέει ο ποιητής. Ό,τι τα πάντα είναι μια ψευδαίσθηση, μια ματαιότητα, σε προϊδεάζει ήδη το πρώτο ποίημα: καμιά υπόσχεση που δίνει η ζωή δεν πρόκειται να εκπληρωθεί, γιατί δεν είναι εκείνη που θέτει το κοάν. Η ζωή είναι μαθητής και ο Θάνατος είναι ο Δάσκαλος... Η ζωή είναι κομμένη και ραμμένη στα μέτρα του θανάτου.

Το νέο βιβλίο του Σταμάτη Πολενάκη είναι ένα σταυρόλεξο για δυνατούς λύτες. Και όποιος δεν παίζει στα δάκτυλα την ιστορία και την ιστορία της λογοτεχνίας, αλλά και όποιος αγνοεί το κοάν και δεν αναζητεί να βρει την απάντηση που συνήθως και χωρίς τις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις οδηγεί στην φώτιση, μάλλον θα μείνει αδιάφορος. Ο Πολενάκης αναζητεί την απάντηση στο δικό του κοάν, που του παραδόθηκε μαζί με τη ληξιαρχική πράξη γέννησης σε ένα ενιαίο χωροχρόνο της Ιστορίας και της Μυθολογίας. Γι’ αυτό ο ήρωάς του είναι παρών σε όλες τις εποχές, σε όλους τους τόπους και μπροστά σε όλα τα γεγονότα, όχι ως αφηγητής, αλλά ως μέρος αυτών των γεγονότων.

Στην αρχή σκέφτηκα, ότι ίσως θα ήταν χρήσιμο να υπήρχε κάποιο γλωσσάρι, έστω κάποιες επεξηγηματικές υποσημειώσεις, που να κατατόπιζαν τον αναγνώστη. Αλλά δεν είχα δίκαιο: τα ποιήματα αυτά δεν χρειάζονταν τις επεξηγήσεις, γιατί ο ποιητής χρησιμοποιεί αρχέτυπα, δουλεύει με τα καλούπια, που έφτιαξε στην αυγή της η ίδια η Ιστορία, που «της αρέσει/ να φορά τη στολή εκείνης/ ή της άλλης αστυνομίας...», που τα έφτιαξε ο ίδιος «ο Θεός, φεύγοντας» και «κανείς δεν εξήγησε ποτέ αυτή την ακατανόητη/ γραφή...»

«Στην πραγματικότητα η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, ισχυρίζεται ο Σταμάτης Πολενάκης, και έτσι είναι. Μόνο που δεν επαναλαμβάνεται για κανέναν από εμάς, δεν έχουμε την πολυτέλεια να ξαναγράψουμε ό,τι γράφτηκε, τις πάμπολλες επιλογές έχει μόνο η Ιστορία, που άμα λάχει μπορεί να διαγράψει το υλικό με τον κατακλυσμό ή την πανδημία. Ο άνθρωπος έχει μία και μοναδική επιλογή, όπως στο κοάν υπάρχει μόνο μία και μόνο απάντηση και ο δρόμος προς αυτήν περνάει από τον Θάνατο. Οι αποκαταστάσεις, που γίνονται από καιρούς, δεν είναι παρά ένα παιχνίδι εντυπώσεων, μια ψευδαίσθηση, ότι τα πάντα διορθώνονται. Ίσως νωρίτερα από όλους τους άλλους αυτό καταλαβαίνουν οι ποιητές...

Δέξου την ποίηση σαν έναν φοβερό χρησμό

Σαν έναν τρόπο ζωής: σαν έναν τρόπο θανάτου.

Δέξου τον κόσμο που σου δόθηκε: δέξου

Τον φοβερό χρησμό του θανάτου και της ζωής

Αύριο θα πρέπει και πάλι να επιζούμε

Περνώντας μέσα από τις φλόγες...

Στα ποιήματά του ο ποιητής στέκει δίπλα σε αυτόχειρες και δίπλα σε κείνους, που πέθαναν για μια ιδέα – είτε δική τους, είτε ξένη. Για ένα σύμβολο, όπως οι Αχαιοί και οι Τρώες πέθαναν για την Ελένη. Εδώ συγκατοικούν οι σκιές των αφανισμένων στους φούρνους των στρατοπέδων συγκέντρωσης, η Ιρένα Νιμιρόφσκαγια, διάσημη ρωσο-γαλλο-εβραία συγγραφέας, που την έστειλε στους φούρνους η ίδια η πεφωτισμένη Γαλλία, η αδερφή και εξομολογήτρια του Κάφκα, Ότλα, η οποία είναι παρούσα και σε ένα άλλο ποίημα, κατοικημένο από τους ήρωες του διηγήματος του Κάφκα, τη Μεταμόρφωση: η Ότλα πλήρωσε με φούρνους την δική της επιλογή, βρίσκοντας τη δική της απάντηση στο κοάν και αρνούμενη να ζήσει τη ζωή του Γκρέγκορ Σάμσα, ζωή εντόμου.

Την μικρή Άννα Φρανκ αποφάσισε να την κάνει μάρτυρά της η ίδια η Ιστορία, να αφήσει το ημερολόγιο-μαρτυρία, όσων συνέβαιναν off the record, στα παρασκήνιά της. Ο σκοπός της ζωής της Άννας ήταν ο θάνατός της, το ημερολόγιό της θα είχε μείνει στο συρτάρι της, αν «ζούσε σήμερα» και ήταν «μια ευγενική ηλικιωμένη κυρία/ με μαλλιά κάτασπρα και μια ελαφριά/ θλίψη στο πρόσωπο». Η Ιστορία δεν γράφεται με μελάνι, αλλά με αίμα...

Οι ήρωες της Ένδοξης πέτρας βιώνουν την ασθένεια προς θάνατο, όπως αποκάλεσε την απελπισία ο «κρυμμένος» ήρωας ενός ποιήματος της συλλογής, Σόρεν Κίρκεγκωρ. Η απελπισία είναι συνέπεια της τραγικής πρόσληψης της ματαιότητας, παρόλα αυτά κανένας δεν απαλλάσσεται από το χρέος της επιλογής, μίας και μοναδικής απάντησης στο κοάν.

Ίσως καλύτερα από όλους αυτό το συναίσθημα εξήγησε ο ποιητής Ερρίκος Κλάιστ, που αυτοκτόνησε μαζί με την αγαπημένη του Ερριέτε Φόγκελ σε ένα ξενοδοχείο, όπου προσφεύγει κι ένας από τους ασθενείς ήρωες της συλλογής: «Η αλήθεια είναι, ότι δεν μου κάνει τίποτα σε τούτη τη Γη». Τα λόγια του Κλάιστ θα επαναλάβει το 1928 ο Κώστας Καρυωτάκης στο επιθανάτιο γράμμα του, παραδεχόμενος τη δική του ανίατη ασθένεια προς θάνατον: «Πληρώνω για όσους, καθώς εγώ, δεν έβλεπαν κανένα ιδανικό στη ζωή τους, έμειναν πάντα έρμαια των δισταγμών τους, ή εθεώρησαν την ύπαρξη τους παιχνίδι χωρίς ουσία. Τους βλέπω να έρχονται ολοένα περσότεροι, μαζύ με τους αιώνες».

Τα λόγια του Κλάιστ θα επαναλάβει ο Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι στις 14 Απριλίου του 1930, 120 χρόνια μετά τον Κλάιστ, στο επιθανάτιο σημείωμά του: «Το επεισόδιο έληξε, τη βάρκα του έρωτα τη συνέτριψε η ζωή». Ας μου επιτρέψει ο Σταμάτης μια μικρή παρέμβαση: Ο Μαγιακόφσκι έγραψε «τη βάρκα του έρωτα τη συνέτριψε η καθημερινότητα», κάτι που είναι πολύ χειρότερα. Ο Μαγιακόφσκι ακολούθησε την Επανάσταση, όταν του έδωσε συγκεκριμένες συντεταγμένες, και έβαλε τέρμα στη ζωή του, όταν εκείνη δεν κράτησε την πορεία...

Αφήνοντας πίσω τους αγαπημένους ανθρώπους, ο ποιητής της Επανάστασης δεν τόλμησε να γράψει αυτά που έγραψε ο Καρυωτάκης, τον οποίον τσάκισε ακριβώς η ίδια καθημερινότητα και η σκέψη των γενεών, που θεωρούν την ύπαρξή τους παιχνίδι χωρίς ουσία...Ούτε ο ένας, ούτε ο άλλος έζησε την εποχή, όταν «Κάτι συνέβη εδώ  και είναι τόσο ανεπανόρθωτο/ που κάνει όλα μας τα παιδιά να γεννιούνται/ νεκρά/ ή μ’ έναν αριθμό ανεξίτηλα χαραγμένο/ πάνω στο δέρμα...» Την έχουν προβλέψει όμως.

Από την ασθένεια προς θάνατον υπέφερε και μια άλλη ηρωίδα του Πολενάκη, η Σαρλότ Κορντέ, δολοφόνος του ιδεολόγου της Γαλλικής Επανάστασης, Μαράτ. Σε μια από τις επιστολές της, που διασώθηκαν, η Σαρλότ έγραψε: «Τρέμω από φρίκη και αγανάκτηση. Το μέλλον, που προετοιμάζουν τα σημερινά γεγονότα, κυοφορεί τρόμο, που ούτε μπορούμε να τον φανταστούμε. Είναι προφανές, ότι το μεγαλύτερο κακό έχει ήδη γίνει...Οι άνθρωποι, που μας υποσχέθηκαν την ελευθερία, την έπνιξαν, είναι πραγματικοί δήμιοι!». Η Σαρλότ Κορντέ έδωσε την απάντηση στο κοάν, που της τέθηκε στη γκιλοτίνα, τον Ιούλιο του 1793.

Ο ποιητής αποκαλύπτει την ταυτότητα του ήρωά του: είναι ο Johannes Silentio, το alter ego του Σαίρεν Κίρκεγκωρ, που υπογράφει ένα από τα απόκρυφα κείμενα του φιλοσόφου, «Φόβος και δέος». Εκεί ο Johannes Silentio, ο Ιωάννης ο Σιωπηλός, μιλάει για την ελεύθερη επιλογή του ατόμου, για την προσωπική του αλήθεια, που μπορεί να διαφέρει από την αλήθεια της κοινωνίας, στην οποία ζει, για την αναπόφευκτη ρήξη ενός δυνατού, ενός προικισμένου ανθρώπου με αυτή την κοινωνία και την αναπόφευκτη ετυμηγορία.

Μαζί με την Σαρλότ Κορντέ, στο ίδιο ποίημα θυσιάζεται στο βωμό της Επανάστασης και ο Νίκος Βαβούδης, παράνομος ασυρματιστής του ΚΚΕ, που αυτοκτόνησε το 1951 για να μην πέσει στα χέρια της Ασφάλειας, αφού έκαψε πριν τα σημαντικά κομματικά έγγραφα και τον ασύρματο, και κατηγορήθηκε στο τέλος ως χαφιές από τους ίδιους τους συντρόφους του και από το Κόμμα, που δεν δέχτηκε τη θυσία του. Ειρωνεία της Ιστορίας: ο Νίκος Ζαχαριάδης, ο βασικός κατήγορος του Βαβούδη, αυτοκτόνησε το 1973, κατηγορούμενος από το Κόμμα ως κατάσκοπος... Και οι δύο αποκαταστάθηκαν από το ΚΚΕ το 2011. Προς τιμή του Νίκου Βαβούδη γίνονται εκδηλώσεις στη γενέτειρά του, στον Νίκο Ζαχαριάδη πρόσφατα στήθηκε μνημείο στο Σουργούτ της Ρωσίας, όπου αυτοκτόνησε. Άδοξο τέλος...

Όλη η ανθρώπινη ιστορία είναι η αμείλικτη σύγκρουση της κοινωνίας και του ατόμου, και ο Johannes Silentio μαζί με τον ποιητή δίνουν το δίκαιο τους στον άνθρωπο. Όλη η ανθρώπινη Ιστορία είναι η ιστορία της ανελευθερίας και «ο κόσμος παραμένει αυτό που ήταν πάντοτε:// μια απέραντη αίθουσα βασανιστηρίων//... Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει αυτόν τον ορισμό;

Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασικός φιλόλογος