Μια ιστορία, αλλιώς…

Ο Νίκος Ζαχαριάδης, η Σοβιετική Ένωση και οι κομμουνιστές της Τασκένδης

Χριστίνα Σγουρομύτη, Homeland ("The myth is the narrative of foundation"), 2014

ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΤΣΕΚΕΡΗ

Για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, τα πράγματα με τα οποία συνέδεα τον Ζαχαριάδη ήταν πραγματικά λίγα: η προσωπολατρία, η υπόθεση Πλουμπίδη και η υπόθεση Καραγιώργη.  Καταλάβαινα, επίσης, ότι τον εκτιμούν αυτοί που έχουν καλή άποψη για τον Στάλιν, κυρίως βετεράνοι της Εθνικής Αντίστασης, καθώς και ορκισμένοι εχθροί κάθε είδους «ρεφορμισμού». Για την Τασκένδη, ήξερα ακόμα λιγότερα: ότι οι οπαδοί του Ζαχαριάδη, φανερώνοντας πρωτοφανή σκληρότητα και φανατισμό, είχαν επιτεθεί στους διαφωνούντες και είχαν κόψει το αυτί του Πάνου Δημητρίου. Αυτά μέχρι τη στιγμή που διάβασα το βιβλίο του Θωμά Δρίτσιου «Η Εξέγερση της Τασκένδης», οπότε όλη αυτή η ιστορία άρχισε σιγά-σιγά να φωτίζεται καλύτερα.

Το Σεπτέμβριο του 1955, στην κοινότητα των πολιτικών προσφύγων της Τασκένδης ξέσπασαν πρωτοφανείς ταραχές ανάμεσα σε «ζαχαριαδικούς» και «αντιζαχαριαδικούς». Από τους 17.000 πρώην μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού, άντρες και γυναίκες που αποτελούσαν την κοινότητα, στα επεισόδια πήραν μέρος περίπου 3.000 άνθρωποι. Τα γεγονότα, που συγκλόνισαν την πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν και ανάγκασαν τους Σοβιετικούς να επέμβουν για την αποκατάσταση της τάξης, δεν έγιναν ιδιαίτερα γνωστά στην Ελλάδα, καθώς συνέπεσαν με το πογκρόμ και την καταστροφή των ελληνικών περιουσιών στην Κωνσταντινούπολη. Η σύγκρουση αυτή ήταν συνέπεια ενός βαθύτατου ρήγματος, που διαιρούσε την Κομματική Οργάνωση Τασκένδης του ΚΚΕ.

ΟΙ ζαχαριαδικοί είχαν την πλειοψηφία. Οι αντιζαχαριαδικοί είχαν το πάνω χέρι και τον έλεγχο της Οργάνωσης. Οι Σοβιετικοί, που παρακολουθούσαν από πολύ κοντά την κατάσταση και επενέβαιναν όπου το θεωρούσαν αναγκαίο, βοηθούσαν με κάθε τρόπο τους αντιζαχαριαδικούς. Στόχος τους ήταν να μεταβληθεί η ισχυρότερη και πιο μαζική οργάνωση πολιτικών προσφύγων σε όχημα ανατροπής του Ζαχαριάδη και αλλαγής ηγεσίας στο ΚΚΕ. Η προσπάθεια του Ζαχαριάδη να πάρει οργανωτικά μέτρα, τα οποία θα απέτρεπαν αυτή την εξέλιξη, οδήγησε στην κλιμάκωση της έντασης και, τελικά, στην πρωτοφανή σύγκρουση του Σεπτεμβρίου.

Όλα αυτά συνέβησαν πέντε μήνες πριν από το ιστορικό 20^ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ. Η μάχη για τη διαδοχή του Στάλιν βρισκόταν στο αποκορύφωμά της και είναι προφανές ότι τόσο ο Ζαχαριάδης όσο και οι Σοβιετικοί καθοδηγητές της Τασκένδης λειτουργούσαν στο πλαίσιο αυτής της σύγκρουσης. Επομένως, τα γεγονότα της Τασκένδης σχετίζονται, έστω και έμμεσα, με την αποσταλινοποίηση και είναι ίσως η μοναδική περίπτωση ανοιχτής αντιπαράθεσης σε σοβιετικό έδαφος γύρω από το ζήτημα αυτό.

Όμως, το ρήγμα της Τασκένδης σχετίζεται και με δύο άλλα θέματα που δεν είναι εξαρχής τόσο προφανή. Την επόμενη ημέρα, μετά τη λήξη του 20^ού Συνεδρίου, το ΚΚΣΕ σχημάτισε μια Διεθνή Επιτροπή, αποτελούμενη από τα Κομμουνιστικά Κόμματα των χωρών στις οποίες ζούσαν Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες. Η Επιτροπή αυτή συγκάλεσε την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, η οποία καθαίρεσε χωρίς αντιρρήσεις τον Ζαχαριάδη. Πρόκειται για μια εντυπωσιακή μεταστροφή του κορυφαίου καθοδηγητικού οργάνου το κόμματος, στο οποίο μέχρι πριν λίγες ημέρες, η κυριαρχία του αρχηγού του ΚΚΕ ήταν αδιαφιλονίκητη.

Ωστόσο, οι ζαχαριαδικοί της Τασκένδης δεν το έβαλαν κάτω. Χωρίς να αμφισβητούν τις αποφάσεις του 20^ού Συνεδρίου, εξακολούθησαν –ως πλειοψηφία– να απαιτούν την εφαρμογή των κανόνων δημοκρατικής λειτουργίας στην Κομματική Οργάνωση Τασκένδης. Ο αγώνας αυτός τους έφερε σε ανοιχτή αντιπαράθεση με τις σοβιετικές αρχές και τη νέα ηγεσία Κολιγιάννη-Παρτσαλίδη. Οι διώξεις και η καταστολή που υπέστησαν, κορυφώθηκαν με την εκτόπιση περισσότερων από 40 κορυφαίων ζαχαριαδικών στελεχών στη Σιβηρία το 1962.

Το πρώτο θέμα, λοιπόν, είναι ότι ο αγώνας των ζαχαριαδικών στην Τασκένδη ήταν ένας αγώνας αρχών, υπέρ των κανόνων της εσωκομματικής δημοκρατίας και εναντίον της ανάμειξης του ΚΚΣΕ στα εσωτερικά του ΚΚΕ. Το γεγονός ότι ο αγώνας αυτός δόθηκε σε σοβιετικό έδαφος, του δίνει ακόμα μεγαλύτερη αξία. Όμως, η διαίρεση σε ζαχαριαδικούς και αντιζαχαριαδικούς δεν αρκεί για να εξηγήσει το βάθος του ρήγματος. Η διάσπαση της Κομματικής Οργάνωσης Τασκένδης δεν σχετίζεται μόνο με τα πολιτικά και κομματικά προβλήματα του ΚΚΕ, αλλά και με τις συνθήκες ζωής στην πολιτική προσφυγιά.

Οι αντιζαχαριαδικοί ήταν μια εσωκομματική τάση που μετά το τέλος του Εμφυλίου αμφισβητούσε ανοιχτά τον Ζαχαριάδη, την ορθότητα πολύ βασικών επιλογών του και το ασφυκτικό εσωκομματικό καθεστώς που επικρατούσε στο ΚΚΕ. Αμφισβητούσαν επίσης την επίσημη εκδοχή που ο ηγέτης του ΚΚΕ είχε επιβάλει για τα αίτια της ήττας, προκειμένου να καλύψει τις δικές του ευθύνες. Το περίεργο είναι ότι, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ο Ζαχαριάδης είχε αφεθεί σχεδόν ανενόχλητος να εξουδετερώσει τους διαφωνούντες, στην Τασκένδη οι Σοβιετικοί τους προσέφεραν απόλυτη κάλυψη και προστασία και τους εγκατέστησαν στην ηγεσία της Κομματικής Οργάνωσης. Το γιατί συνέβη αυτό, είναι μια σκοτεινή και σύνθετη ιστορία. Φαίνεται όμως ότι ο Ζαχαριάδης, παρά το γεγονός ότι διέθετε την απεριόριστη εμπιστοσύνη και στήριξη του Στάλιν, ήταν σε ανοιχτή σύγκρουση με ένα τμήμα του σοβιετικού μηχανισμού, ήδη από την εποχή του Εμφυλίου.

Όμως, ως ηγέτες της κοινότητας των πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη, οι αντιζαχαριαδικοί έδειξαν ελάχιστα ανθεκτικοί απέναντι σε φαινόμενα εκφυλισμού και διαφθοράς. Οι παραμορφώσεις του «υπαρκτού» τούς αλλοτρίωσαν πολύ γρήγορα. Φαινόμενα οικονομικής διαφθοράς και πλουτισμού, που χαρακτήριζαν ούτως ή άλλως τα στελέχη του σοβιετικού κρατικού μηχανισμού, άρχισαν να εμφανίζονται και στους ηγέτες των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων. Στην πρώτη φάση της αντιπαράθεσης, όταν οι αντιζαχαριαδικοί προσπάθησαν να εκκαθαρίσουν την Οργάνωση από τα στελέχη που παρέμεναν πιστά στην ηγεσία του ΚΚΕ, ο προσεταιρισμός των πολιτικών προσφύγων έγινε, σε μεγάλο βαθμό, στη βάση του ρουσφετιού και της προνομιακής αντιμετώπισης. Αντίθετα, όσοι αντιδρούσαν βρέθηκαν μπροστά σε σοβαρότατες δυσκολίες, οι οποίες αφορούσαν θέματα της καθημερινής τους ζωής. ΟΙ δυσκολίες αυτές πολλαπλασιάστηκαν, σε δραματικό επίπεδο, μετά το 20^ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, παίρνοντας το χαρακτήρα συστηματικής δίωξης. Το δεύτερο θέμα, λοιπόν, που αναδεικνύεται από τη βαθύτερη μελέτη των γεγονότων της Τασκένδης είναι ότι η εξέγερση των ζαχαριαδικών είχε το χαρακτήρα ανοιχτής σύγκρουσης με τα εκφυλιστικά καθεστωτικά φαινόμενα του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Ας υπογραμμιστεί -για μια ακόμα φορά- ότι η σύγκρουση αυτή, την οποία οι ζαχαριαδικοί άντεξαν να κρατήσουν ζωντανή για πολλά χρόνια, έγινε επί σοβιετικού εδάφους.    

Ο Ζαχαριάδης πέθανε εξόριστος στη Σιβηρία, αφού προηγουμένως το σοβιετικό καθεστώς τού στέρησε αυθαίρετα την ιδιότητα του πολιτικού πρόσφυγα. Όπως και αν κρίνεται ιστορικά από τις πράξεις του, το να λέμε ότι ο ιστορικός ηγέτης του ΚΚΕ έπεσε θύμα «των δικών του μεθόδων» είναι υποκριτικό. Οι μέθοδοι εξόντωσης των ανεπιθύμητων, τις οποίες εφάρμοσε πρόθυμα και ο ίδιος, δεν ήταν δικές του. Γι’ αυτό και παρέμειναν απαράλλακτες, ακόμα και μετά την ιστορική στροφή του 20^ού Συνεδρίου.     

Τόσο στην περίπτωση του Ζαχαριάδη όσο και στην περίπτωση των διώξεων στην Τασκένδη, υπάρχει ένα αμείλικτο ερώτημα: Γιατί το ΚΚΕ επέλεξε να αντιμετωπίσει εσωτερικά του ζητήματα με την παρέμβαση των σοβιετικών κρατικών αρχών; Γιατί εγκατέλειψε στελέχη του, βετεράνους αγωνιστές του ΔΣΕ, αλλά και τον ίδιο του τον αρχηγό, στην αυστηρότητα του σοβιετικού κρατικού μηχανισμού; Οι εσωτερικές διαφωνίες είναι ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα, αλλά οι ηθικοί κώδικες, ανάμεσα σε συντρόφους που έχουν δώσει τον ίδιο αγώνα, θα έπρεπε να είναι ισχυρότεροι. Όσο επικίνδυνος και αν ήταν για τις εσωτερικές ισορροπίες του ΚΚΕ ο Ζαχαριάδης, ή οι αγωνιστές που στάλθηκαν από την Τασκένδη στη Σιβηρία, θα περίμενε κανείς από το ΚΚΕ να τους αντιμετωπίσει με κομματικό τρόπο, χωρίς να τους στερήσει –σε πρόθυμη συνεργασία με τους Σοβιετικούς– το δικαίωμα να ζουν με την οικογένεια και τους συντρόφους τους.  Είναι ένα ερώτημα που βαραίνει ηθικά τόσο την ενιαία ηγεσία του μεταζαχαριαδικού ΚΚΕ, δηλαδή αυτούς που παρέμειναν, όσο και αυτούς που αποχώρησαν με τη διάσπαση του 1968.      

Προδημοσίευση από το βιβλίο του Άγγελου Τσέκερη, που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις «Ταξιδευτής»