Τριλογία της ουτοπίας

ΤΗΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΚΑΡΑΤΑΣΟΥ

 

Οι λίρες της θείας Σωτηρίας, 2014, Εκτύπωση inkjet σε χαρτί fine art, 48 Χ 60 εκ.

BETH REVIS, Μέχρι την άκρη του σύμπαντος (2011), Ένα εκατομμύριο ήλιοι (2012), Αποχρώσεις της Γης (2013), μτφρ. Αργυρώ Πιπίνη, Αθήνα, εκδόσεις Πατάκης

2036. Η Γη, παραδομένη στον οικονομικοπολιτικό εφιάλτη κρίσεων χρέους και υπό την καθοδήγηση της εταιρείας Ανταλλαγής Οικονομικών Πόρων, ετοιμάζεται να αποικίσει τον πλανήτη Κενταυρο-Γη. Το Godspeed, σκάφος γενεών, μεταφέρει δύο ομάδες πληθυσμού· στρατιωτικούς και επιστήμονες με τις οικογένειές τους σε κρυογονικούς θαλάμους (είναι οι μελλοντικοί αποικιακοί ηγέτες, φορείς της κουλτούρας του 21ου αιώνα) και “πληβείους” που αναπαράγονται στο σκάφος –αυτοί με την κατάλληλη αγωγή και εξελικτικά θα αποτελέσουν το πειθαρχημένο εργατικό δυναμικό. Μια τρομακτική ανακάλυψη όμως τους κρατά μακριά από την Κενταυρο-Γη. Ακολουθούν αιματηρές συγκρούσεις και κάποιος που μένει στην ιστορία ως «Πρεσβύτατος» επαναφέρει την ειρήνη, εγκαθιδρύοντας μια ελεγχόμενη κοινωνία: η διαφορετικότητα περιορίζεται γενετικά και φαρμακευτικά, διαστρεβλώνονται τα γεγονότα, αποκρύπτεται η πραγματική θέση του Godspeed, διευκολύνεται η ύπαρξη μόνο δύο γενιών (των παραγωγικών εικοσάρηδων και σαραντάρηδων), ο «Πρεσβύτατος» κλωνοποιεί τον εαυτό του και διδάσκει τον εκάστοτε νέο «Πρεσβύτερο» να κάνει το ίδιο κ.ά.

2286. Κάποιος αρχίζει να δολοφονεί τους κοιμισμένους. Ο δεκαεξάχρονος νεαρός που σε αυτό το χρονικό σημείο της ιστορίας εκπαιδεύεται ως «Πρεσβύτερος» (και που δεν γνωρίζει ακόμη την καταγωγή του ούτε τη θέση του Godspeed) ανακαλύπτει τους κρυογονικούς θαλάμους και την Έιμυ, ένα δεκαεπτάχρονο κορίτσι που αγαπάει το τρέξιμο και τη λογοτεχνία, και τελευταία στιγμή τη σώζει από τον δολοφόνο.

Οι δύο έφηβοι, τέκνα της αντιουτοπίας του Godspeed και της δυστοπίας της Γης, διαδέχονται ο ένας τον άλλο από κεφάλαιο σε κεφάλαιο ως αφηγητές φιλτράροντας από διαφορετική αντιληπτική σκοπιά τα γεγονότα. Η Revis παγιδεύει τους νέους σε έναν ειδολογικό μονόδρομο, ανοικειώνοντας ποικιλοτρόπως την, κεντρική στα ρομάντζα, σύμβαση του κεραυνοβόλου έρωτα. Άλλωστε το γεγονός ότι χρειάζεται να ενηλικιωθούν αποσπώμενοι από την ταυτότητά τους χάριν του εκπροσώπου ενός διαφορετικού ανθρωπολογικού παραδείγματος αλληγορεί τη μεταβατική ιστορικά, μεταγήινη, θέση της ανθρωπότητας του Godspeed. Το ειρωνικό ρομάντζο και η ιστορία ενηλικίωσης δίνουν τον καμβά για τη σύνθεση στοιχείων μυστηρίου, περιπέτειας, επιστημονικής φαντασίας, αλληγορίας, μεταγραφής, λογοτεχνικού ονείρου, δυστοπίας, αντιουτοπίας. Η ειδολογική φυσιογνωμία της τριλογίας όμως καθορίζεται από την πολιτική φαντασία που, εδώ, με αφηγηματικούς όρους μελετά προκλητικά θέματα-ερωτήματα: Τι χρειάζεται να γίνουν οι άνθρωποι για να προσαρμοστούν σε μια «Νέα Κιβωτό»; Πόσο και πώς διαφέρει το Godspeed από τη Γη ή την Κενταυρο-Γη; Πού τελειώνει η φύση και αρχίζει η κατασκευή; Μπορούμε να φτιάξουμε κοινωνίες ταυτόχρονα ελεύθερες και ειρηνικές; Πόσο φυσικός είναι ο άνθρωπος; Τι απογίνεται όταν η βιολογική-υλική υπόστασή του τροποποιηθεί;

Τα βασικό θέμα της τριλογίας πάντως είναι το όριο ισχύος της αντίστιξης φυσικού-κατασκευασμένου, που δοκιμάζεται σε πολλαπλά ανθρώπινα μεγέθη, άλλα θεωρούμενα ως απτά (ανθρώπινο σώμα, γενετήσια πράξη, φυσικό περιβάλλον κ.ά.) κι άλλα άυλα (ιδεολογία, ελευθερία, ειρηνική συνύπαρξη, μεταφυσική ανησυχία κ.ά.). Χαρακτηριστικό παράδειγμα της κριτικής διάθεσης με την οποία προσεγγίζεται η αντίστιξη φυσικού-κατασκευασμένου βρίσκουμε στον χειρισμό δύο εμβληματικών μεταφορικών μοτίβων του ουτοπικού τρόπου· της ζούγκλας και της κλινικής. Η κλινική αποτελεί μία από τις παραδειγματικές εικόνες που παραπέμπουν στο κατασκευασμένο και ελεγχόμενο (μαζί με ποικίλες γεωμετρικές αρχιτεκτονικές μορφές, κατασκευές πανοπτικής διαφάνειας, μηχανές που συνεργάζονται κλπ.) και ενσαρκώνει τρόμους της κλασικής αντιουτοπίας – σαν εκείνους που πήραν μορφή στην τεχνολογική κοινωνία του Εμείς και εξισορροπήθηκαν αφηγηματικά από τον Zamyatin στον θύλακα της φύσης-παραδείσου. Η ζούγκλα συνιστά παραδειγματική μεταφορά του φυσικού και του κτηνώδους (όπως και οι χαώδεις κατασκευές, τα σκουπίδια, οι τερατογενέσεις κλπ.). Αισθητοποιεί την πολιτική κριτική και τους βαθύτερους φόβους περί εκτροπής στη βαρβαρότητα της κλασικής ουτοπίας αλλά και της κριτικής δυστοπίας – ας θυμηθούμε ως προς την κλασική ουτοπία το News from Nowhere και τις εικόνες αρμονίας που οραματίζεται ο Morris κατευνάζοντας την αποκαρδιωτική αστική ασχήμια. Σε κορυφαία πολιτικά μυθιστορήματα βέβαια, όπως ο Λοιμός του Φραγκιά, που κινούνται εκείθεν του δυισμού και των πολιτικών και οραματικών αδιεξόδων που αυτός παράγει, εικονιστικά στεγανά δεν υφίστανται. Στην τριλογία της Revis, κι αυτό δεν είναι λίγο, τα στεγανά αμφισβητούνται. Στη Γη, στο Godspeed, στην Κενταυρο-Γη η κλινική γεννά παραλλαγές ζούγκλας ενώ η ζούγκλα αποκαλύπτεται κλινικό προϊόν. Το φυσικό μοιάζει κατασκευασμένο και το κατασκευασμένο σύμφυτο με τον άνθρωπο.

Η τριλογία, συνοψίζοντας, κερδίζει τον αναγνώστη ρίχνοντας βάρος στην αγωνία, την περιέργεια, την αντιπαράθεση οπτικών γωνιών αλλά και την έξυπνη αναδιάταξη και σ’ ένα βαθμό την κριτική προσέγγιση χαρακτηριστικών θεμάτων και συμβάσεων των ειδών με τα οποία συναρτάται. Το προαίσθημα ενός επικείμενου πλανητικού αδιεξόδου, η λαχτάρα και ο τρόμος της νέας αρχής, η αμφιβολία για τη δυνατότητα μιας πολιτισμικής tabula rasa συστήνουν το πραγματολογικό υπόστρωμα της συγκεκριμένης τριλογίας (ενδεχομένως και της εντυπωσιακής πλέον διάδοσης ειδών του ουτοπικού τρόπου στη νεανική κουλτούρα), τροφοδοτώντας τη διάθεση για πειραματισμό με την ουτοπική επιθυμία και το πάθος για την ανασκαφή του μέλλοντος.

Η μυθοπλαστική ουτοπία, μεταποιημένη, έχει επιστρέψει για τα καλά. Διαχέει μάλιστα την ατμόσφαιρά της σε βιβλία που δεν εντάσσονται στον τρόπο της ακόμη και σε παραδόσεις νεανικής μυθοπλασίας, όπως η δική μας, που τον τόνο-τους καθορίζει το ποιητικό στοιχείο και δευτερευόντως ο ρεαλισμός. Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, το δυστοπικό φόντο στο Τότε που κρύψαμε έναν άγγελο της Δαρλάση. Ο τρόπος αυτός ανταποκρίνεται, φαίνεται, στη μορφολογία των σύγχρονων νεανικών πολιτικών αναζητήσεων και την περιθωριακή ή καμουφλαρισμένη διαβίωση του ριζοσπαστικού λόγου. Για αυτό ίσως η μυθοπλαστική βιομηχανία (κόμικ, εικονομυθιστόρημα, βιβλίο, βιντεοπαιχνίδι, κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές κ.ά.) στοιχηματίζει με ζέση στην «αρχαιολογία του μέλλοντος», χειραγωγώντας την προς αντιδραστικές μορφές και διεκδικώντας τον πλήρη οικονομικό και ιδεολογικό έλεγχό της – χωρίς απαραιτήτως να το επιτυγχάνει.

Η Κατερίνα Καρατάσου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Σχολή Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Frederick (Κύπρος)