Το μυστικό του δίσκου της Φαιστού

ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΛΕΔΑΚΗ

Ένα επιτόπιο έργο του πολωνού καλλιτέχνη Pawel Althamer, που θέτει στο επίκεντρο τον Δίσκο της Φαιστού και το ελληνιστικό κείμενο του Σμαραγδένιου πίνακα το οποίο έχει θεωρηθεί η απαρχή της αλχημιστικής πρακτικής. Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, Project Space, Σφαγεία, Ύδρα, μέχρι 29.9.2014

Πρόκειται για μια επιτελεστική γλυπτική σύνθεση η οποία απαρτίζεται κυρίως από κούκλες και μινιατούρες επίπλων. Πάνω στα υφαντά τα οποία καλύπτουν το δάπεδο του εκθεσιακού χώρου εμψυχώνεται ένα δίκτυο ανθρώπινων συσχετισμών. Οι κούκλες που βρίσκονται τοποθετημένες στα μικροσκοπικά καθίσματα αναπαριστούν μέλη και φίλους του περιβάλλοντος του καλλιτέχνη. Ο Althamer δημιούργησε το έργο σε συνεργασία με την οικογένειά του. Ο γιος του με τη βοήθεια της συντρόφου του κατασκεύασε τις κούκλες, τα περισσότερα αντικείμενα συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια περιπλανήσεων στην Αθήνα και την Ύδρα και η εγκατάσταση είναι αποτέλεσμα συνδιαμόρφωσης.

Οι κούκλες, τις οποίες το κοινό μπορεί να μεταχειριστεί, να τους αλλάξει φορεσιές και να τις μετακινήσει, λειτουργούν ως οντότητες που προβάλλουν και μεταπλάθουν τις οικογενειακές σχέσεις των δημιουργών. Την ίδια στιγμή διατίθενται ως άγραφοι μεσολαβητές που θα παράξουν αναγωγές στον ορίζοντα των σχέσεων που αφορούν το κοινό και συνθέτουν μια μεταφορά για τις ετερογενείς διαστρωματώσεις του κοινωνικού κόσμου. Ο Althamer αντλεί από το μυστικιστικό στοιχείο, το ακατανόητο, εκείνο το οποίο δεν μπορεί ο σημερινός πολιτισμός να διασχίσει νοηματικά. Στη συγκεκριμένη έκθεση θέτει στο επίκεντρο τον Δίσκο της Φαιστού και το ελληνιστικό κείμενο του Σμαραγδένιου πίνακα το οποίο έχει θεωρηθεί η απαρχή της αλχημιστικής πρακτικής. Σε αυτές τις δύο πήγες ο καλλιτέχνης θα αναζητήσει έναν οδηγό που απελευθερώνει το άφατο, θα βολιδοσκοπήσει τις συσκοτισμένες περιοχές της ανθρώπινης εμπειρίας, θα υπαινιχθεί τον πεπερασμένο χαρακτήρα της παρεμβατικότητας, θα αφεθεί να παρατηρήσει τις ροές και την κυκλοφορία των εμπρόθετων δράσεων: το πώς οι πράξεις μας επιδρούν και πώς άλλοτε περνούν απαρατήρητες· ενίοτε θα αποκρύψει –ώστε να διαφυλάξει– τα πολύτιμα αποστάγματα της συναίσθησης και της οραματικότητας και θα αξιώσει τον ρόλο του σαμάνου, έναν ρόλο τελετουργικό.

Η έκθεση Το μυστικό του Δίσκου της Φαιστού ψηλαφεί τις συνδέσεις ανάμεσα στο παιχνίδι και τη γνώση. O καλλιτέχνης εξηγεί ότι τον ενδιαφέρουν οι παράδοξες συμβάσεις των παιγνίων, η αποδοχή του μύθου που προϋποθέτουν και το χαοτικό συμφραζόμενο στο οποίο διανοίγονται. Επισημαίνει μάλιστα την εσωτερικότητα που καλλιεργεί το παιχνίδι: όταν παίζουμε είμαστε βυθισμένοι μέσα μας, απορροφημένοι από κάτι το οποίο θεωρείται ασήμαντο και τετριμμένο. Ωστόσο, η πορεία μέσα στη φαντασία, την οποία το παιχνίδι επιτρέπει ως πρώιμο καλλιτεχνικό διακύβευμα, γίνεται αργότερα το υλικό που θα τροφοδοτήσει το σύνθετο πλέγμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Για τον Pawel Althamer το σύμπλεγμα προθέσεων το οποίο κάθετα διατέμνει την τέχνη βρίσκεται στροβιλιζόμενο μέσα σε μια σπείρα σαν εκείνη του Δίσκου της Φαιστού. Η κρυπτικότητα του μη αποκωδικοποιημένου περιεχομένου του Δίσκου παραπέμπει στο δυσνόητο κανόνα της ορμής της δημιουργίας· Η ζωτική ροή φτάνει ως απόνερα –υπόρρητα– στον επισκέπτη της έκθεσης. Υπομνηματίζεται μέσα από την παρουσία ενός γραφικού αντικειμένου που αναπαριστά πλανήτες και αιωρείται με σπειροειδή φορά, κρεμασμένο από την οροφή των παλιών σφαγείων. Κεντρικό στοιχείο του έργου, το αντικείμενο αυτό συνυφαίνεται με τα υπόλοιπα και συντάσσουν ένα χαλαρά δομημένο εννοιολογικό πλαίσιο. Η σπείρα αντιπροσωπεύει εδώ μια ανοιχτή δομή, μια συνεχώς ανακυκλούμενη μορφή.

Με μια χαρακτηριστική μεταφυσική, τυπική της σύγχρονης τάξης του απαλλαγμένου από δόγματα υπερβατισμού που παράγει αυτοσχέδιες, ιδιοσυγκρασιακές και ευκαιριακές τυπολογίες, η έκθεση γενικεύει μια ακαθόριστη κατεύθυνση, η οποία ωστόσο παραμένει αναμφίβολα ευχάριστη και παιγνιώδης: παροξύνει τη βιωματική σύνδεση με το καλλιτεχνικό έργο και παράλληλα συστήνει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πεδίο για την ενατένιση των οικογενειακών σχέσεων. Το μυστικό, και ουσιαστικά ανεξήγητο, μοτίβο αλληλεπίδρασης της οικογένειας και του οικείου κόσμου τίθεται σε διερώτηση. Τι σημαίνει να παράγεται ένα καλλιτεχνικό έργο από μια οικογένεια; Και ύστερα πώς λαμβάνεται αυτή η χειρονομία από τα μέλη άλλων οικογενειών ή από οικογένειες που μαζί επισκέπτονται την έκθεση; Τέλος, μπορεί να λειτουργήσει ο εκθεσιακός χώρος ως ένα απομονωμένο πεδίο για ενδοσκόπηση, προβολές, ανάλυση και αναστοχασμό;

Ο Althamer θεωρεί ότι προερχόμενος από μια χώρα όπως η Πολωνία όπου οι οικογενειακοί δεσμοί διατηρούν εξαιρετικά συνεκτική υφή και ως εκ τούτου έχουν αξιοσημείωτη σημασία, δεν είναι παράλογο να παράγει έργα με αυτόν τον τρόπο. Έτσι, όχι μόνο είχε την ευκαιρία να στοχαστεί για τη συνθήκη της δικής του οικογένειας, επιπλέον πέρασε χρόνο μαζί τους και έλαβε την χαρά του μοιράσματος της δημιουργικής του εργασίας. Το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ με τη σειρά του πρόκρινε για δεύτερη συνεχή χρονιά τη λογική της συμμετοχικής και «οικογενειακής» εσωτερικότητας. Πέρυσι εισήγαγε το συγκεκριμένο εκθεσιακό πρότυπο για πρώτη φορά στο Project Space, ο Ελβετός Urs Fischer με την έκθεση Yes. Σε εκείνη την περίπτωση, ο καλλιτέχνης διέθεσε μια μεγάλη ποσότητα πηλού στους επισκέπτες ώστε οι ίδιοι να διαμορφώσουν την εγκατάσταση που συνεχώς μεταβαλλόταν μέχρι τη λήξη της έκθεσης. Η στροφή που πραγματοποίησε το ΔΕΣΤΕ προς μια στάση με συμμετοχικό προσανατολισμό, τοπική απεύθυνση και φροντίδα για την εκλεκτική κοινότητα των παραθεριστών και των μόνιμων του νησιού, ίσως υποδηλώνει έναν επανορισμό της ταυτότητας του Ιδρύματος σύμφωνα με τα νέα δεδομένα που στοιχειοθετούνται από την πρόσφατη δραστηριότητα των υπόλοιπων ιδιωτικών οργανισμών. Υπό αυτό το πρίσμα, εδώ έχουμε μια ειλικρινή ιδιωτική πρόθεση η οποία στοχεύει στο άμεσα εμπλεκόμενο περιβάλλον της δίχως να διατείνεται πως εκπληρώνει ή υποκαθιστά την πολιτειακή βούληση. Μετά τις τελευταίες εξελίξεις με την πληθώρα προθετικοτήτων που διατυπώθηκαν από τα Ιδρύματα, την επικείμενη αναμονή για κάποια επερχόμενη αλλαγή του πολιτιστικού τοπίου που προδιέθεσαν και τη θόλωση των ορίων μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού που σημειώθηκε, έχει σημασία να αξιολογήσουμε εκ νέου τη δημόσια πολιτική για τον πολιτισμό μεγάλης κλίμακας και τον αστικό χώρο. Το πρόγραμμα του Project Space στην Ύδρα χαρτογραφείται με σαφείς προτεραιότητες, διαύγεια και ευθύτητα στο πλαίσιο αυτής της κρίσης.

Η Ευαγγελία Λεδάκη είναι ανθρωπολόγος και επιμελήτρια εκθέσεων