Το ήθος της αριστεράς στην τέχνη

ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΣΚΟΥΡΟΛΙΑΚΟΥ

Όταν διάβασα Μάρξ, κατάλαβα τα έργα μου

Μπέρτολτ Μπρεχτ

…πάντα με πράξεις γράφεται το ποίημα των καιρών

Γιάννης Ρίτσος

Η ίδια η ανθρωποκεντρική θεωρία της Αριστεράς όρισε, από την διατύπωσή της ακόμα, το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε και αναπτύχθηκε η τέχνη που εμπνεύσθηκε από τα οράματά της και στήριξε ως ιδεολογικό–πολιτικό εργαλείο τον αγώνα της.

Αυτό ακριβώς το ανθρωποκεντρικό στοιχείο της μαρξιστικής θεωρίας για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας προς όφελος της πλειοψηφίας των ανθρώπων, έδωσε πλεονέκτημα ηθικό στους δημιουργούς και τα έργα τέχνης τους. Η θέση του Τζοβάνι Σαρτόρι πως «Αριστερά είναι να κάνεις καλό στους άλλους, ενώ Δεξιά είναι να κάνεις καλό στον εαυτό σου», θα μπορούσε να πούμε πως αποτελεί την πυξίδα για τους δημιουργούς που συντάσσονται με τους αγώνες για κοινωνική αλλαγή με βάση τον μαρξισμό. Δημιουργούν λοιπόν, οι εμπνεόμενοι από το ήθος της Αριστεράς, έργα τέχνης που οπλίζουν την υπόθεση της αφύπνισης των συνειδήσεων και εμψυχώνουν τους ενταγμένους στον πολιτικό της χώρο για τους αγώνες που πρέπει να δώσουν. Η Αριστερά εργάζεται πάντα με στόχο την διαρκή σύνδεση της πολιτικής με την ηθική. Και έχει κατηγορηθεί για αυτό. Της καταλογίζουν πως λειτουργεί με κατάλοιπα θρησκευτικής πίστης και πολλές φορές την παραλληλίζουν με αιρέσεις και δόγματα. Δεν μπορούν να αποδεχθούν εκείνη την ηθική ανωτερότητα που εμπνέει την Αριστερά να αγωνίζεται και να προσφέρει ακόμα και στους κατηγόρους της και να δημιουργεί συνθήκες που ευεργετούν και εκείνα τα τμήματα των πολιτών που την πολεμούν.

Κοιτάζοντας και την αντίπερα όχθη, να σημειώσουμε και το θέμα της διαλεκτικής ανάμεσα στον ανθρωπισμό της Αριστεράς και την ένταση της ταξικής πάλης. Ένα από τα ερωτήματα που έχουμε να θέσουμε είναι και το ποιος ανθρωπισμός, ακριβώς, υπηρετεί τη ρήση «ο σκοπός αγιάζει τα -ταξικά- μέσα;». Και όταν ακόμα η εξουσία περνά στα χέρια των πολιτικών εκφραστών της Αριστεράς και τα οράματα φαίνεται να παίρνουν σάρκα και οστά, η ηθική της επιβάλλει τη δημιουργία έργων τέχνης στερημένων του στοιχείου της κριτικής για την νέα πολιτική και κοινωνική κατάσταση που εγκαθιδρύθηκε;

Αλήθεια είναι πως δημιουργοί που μεγαλούργησαν στο «καμίνι της ταξικής πάλης» δίνοντας σπουδαίο έργο, έχασαν τον προσανατολισμό τους και έμειναν δίχως στόχο μετά την όποια πολιτική νίκη των κομμάτων που αγωνίστηκαν στον δρόμο που οδηγούσε στον κοινό σκοπό. Η συμμετοχή στους αγώνες είναι εθελοντική, και έχει τους δικούς της όρους και κανόνες τους οποίους επιβάλει ο εν κινήσει πολιτικός αγώνας. Η συμμετοχή στη νομή της εξουσίας, συνεπάγεται και κανόνες που επιβάλει η κλειστή και μονολιθική, η αργόσυρτη λειτουργία του Κράτους.

Στην ιστορία της ελληνικής αριστεράς, δημιουργοί σημαντικοί εντάχθηκαν στις γραμμές της. Οι αγώνες της και οι διώξεις τις οποίες υπέστη, αποτέλεσαν έμπνευση που έδωσε σπουδαίους καρπούς σε όλες τις μορφές της τέχνης, από τα πρώτα χρόνια των κοινωνικών αγώνων, στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ακολούθησε η καλλιτεχνική συγκομιδή της εποχής της Εθνικής Αντίστασης, της Κατοχής, και αργότερα του Εμφυλίου. Στη συνέχεια η μικρόψυχη αντιμετώπιση του γονατισμένου κόσμου της Αριστεράς από τους νικητές της Δεξιάς παράταξης διαμορφώνουν ένα νέο υλικό ηθικής που εμπνέει τους δημιουργούς, προικίζοντας με νέο περιεχόμενο και ποιότητα τα έργα τέχνης αυτής της εποχής. Με την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, κλείνει ένας μεγάλος κύκλος. Στη Μεταπολίτευση, συστημικές δυνάμεις υιοθετούν δημιουργούς και έργα σαν αυτούς και αυτά που συζητάμε. Πρέπει να τους και τα ενσωματώσει, προς ίδιον όφελος. Έχει έρθει η ώρα του ταμείου και ο αριστερός δημιουργός συνυπάρχει με τον «αριστερό» δημιουργό (μακριά από εμάς τα «αριστερόμετρα»). Παρόντες είμαστε απλώς στα τεκταινόμενα. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που σε παρόμοιες περιστάσεις υιοθετούν ένα μοντέλο φόρμας και περιεχομένου που καμώνεται, παριστάνει το έργο ενός δημιουργού που εμπνέεται από και συμβάλει στους κοινωνικούς αγώνες. Είναι συνήθως δημιουργοί χωρίς προσωπικότητα, που δίνουν έργα «αντίγραφα». Και η ιστορία της τέχνης έχει να καταδείξει ουκ ολίγους τέτοιους φορμαλισμούς. Θα τα λέγαμε: έργα διαβατήρια για τις λογής εξουσίες.

Τον ρόλο της επιβράβευσης αριστερών και «αριστερών» έργων και δημιουργών λοιπόν, ανέλαβαν δομές και επιχειρήσεις του κεφαλαίου, της αστικής τάξης, κατ’ ουσίαν δηλαδή η καθαρή και άδολη Δεξιά της χώρας. Είτε μέσα από θεσμούς, είτε μέσα από ιδρύματα, συγκροτήματα τύπου, τράπεζες, επιχειρηματικά τραστ και άλλους τέτοιους πυλώνες του κραταιού καπιταλιστικού συστήματος. Αν δει κανείς την ανθρωπογεωγραφία των δημιουργών, θα διακρίνει ευκρινώς την πορεία τους αυτά τα σαράντα τελευταία χρόνια. Ποιοι και πώς ανταπέδωσαν υπηρεσίες στο σύστημα για την αναγνώριση τού (αντιστασιακού–αγωνιστικού-κοινωνικού) έργου τους. Ας μην μελαγχολήσουμε με «διευθύνσεις και ονόματα»…

Πότε λοιπόν τροφοδοτεί η ηθική της Αριστεράς τους δημιουργούς; Μα όταν δεν έχει να τους προσφέρει τίποτα άλλο πέρα από την γενναία συμμετοχή της στην έμπνευση, την επικοινωνία του έργου με το λαό και την ανάδειξη του δημιουργού ως αλτρουιστή και ιδεολόγου. Μακριά και απέναντι από οποιονδήποτε προσωπικό ωφελιμισμό. Σε περιόδους εξουσίας της Αριστεράς, όπου δοκιμάζεται και η ηθική της, φυσικό είναι να δοκιμάζεται και εκείνο το κομμάτι της που τροφοδοτεί την δημιουργία έργων τέχνης.

Η περίφημη ηθική της Αριστεράς δεν είναι κάτι στατικό και δεδομένο. Το περιεχόμενό της δεν μπορεί να είναι το ίδιο στα χρόνια της Ρώσικης Επανάστασης του 1917, στην εποχή του Ισπανικού Εμφυλίου πολέμου, την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, κατά τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο, στην Μόσχα του 1960, την Κούβα του Τσε, την Κούβα σήμερα, στη Βολιβία, τη Γάζα, την Ουκρανία ή την Ελλάδα της κρίσης. Το δυνατό αυτό όπλο πρέπει να είναι πάντα σε αντιστοιχία με το δίκιο της στιγμής, με το νέο, με τις ανάγκες της συγκυρίας και σε ευθεία στόχευση για τον μεγάλο και τελικό στόχο που είναι η κοινωνική απελευθέρωση.

Η αναζήτηση των ηθικών αξιών της Αριστεράς και η ενσωμάτωσή τους στην καλλιτεχνική διαδικασία, οργανικά, αυτονόητα, δημιουργικά, και μακριά από το ίδιον όφελος, είναι διαρκής και διαρκώς ανανεούμενη. O Σαρτόρι έχει δίκιο: «Αριστερά είναι να κάνεις καλό στους άλλους, ενώ Δεξιά είναι να κάνεις καλό στον εαυτό σου». Τέλος, να σημειώσουμε πως οι άνθρωποι, δεν πρέπει να είναι κατ’ ανάγκην αριστεροί. Απλώς η Αριστερά, παλεύει και για αυτούς που δεν είναι αριστεροί.

Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι ηθοποιός και μέλος της ΚΕ του ΣΥΡΙΖΑ