Πόλεμος και Ιατρική

ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1914-1918) ΙΙΙ

ΤΗΣ ΑΓΓΕΛΙΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Η μαζικότητα των εμπλεκομένων στο Μεγάλο πόλεμο πληθυσμιακών ομάδων (στρατιώτες και άμαχοι που σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν, αιχμάλωτοι και αυτόμολοι, πρόσφυγες κ.ά.), έκανε αναγκαία την επείγουσα κινητοποίηση ειδικευόμενων στην υγεία, τις μεταφορές, τις προμήθειες τροφίμων, ένδυσης, στέγασης κ.λπ., ώστε να αντιμετωπισθεί η εξάπλωση των επιδημιών, η επιβίωση των τραυματισμένων και τελικά να επιτευχθεί η «ολοκληρωτική νίκη». Ειδικότερα, τα εντυπωσιακά μεγέθη των υπηρεσιών περίθαλψης (κλίνες, ιατρικός εξοπλισμός, προμήθειες φαρμάκων, εξειδικευμένο και βοηθητικό προσωπικό), όπως θα δούμε μέσα από την περιγραφή ενός υπερσύγχρονου στρατοπέδου-νοσοκομείου σε σκηνές έξω από τη Θεσσαλονίκη, δεν υπερέβησαν απλώς τις στοχεύσεις των υπηρεσιών υγείας των μικρότερων κρατών: Πρώτα απ’ όλα προγραμματίστηκε για διετή χρόνο λειτουργίας, δηλαδή πολύ μεγαλύτερο από το διακηρυσσόμενο σύντομο διάστημα διάρκειάς του. Επιπλέον ο ίδιος ο πόλεμος αποτελούσε, εκτός των άλλων, προνομιακή ευκαιρία για ερευνητικές στοχεύσεις. Συνεπώς τα εντυπωσιακά μεγέθη δίνουν μια ιδέα για τις πρωτόγνωρες κοινωνικο-οικονομικές και επιστημονικές εξελίξεις που τέθηκαν σε εφαρμογή αλλά ταυτόχρονα προοιωνίζονταν τον όλο και μεγαλύτερο ανταγωνισμό σε όλα τα πεδία: Μεγάλος πόλεμος πατήρ νέου.

Στην κρίσιμη πολιτική συγκυρία του Διχασμού, οπότε η Ελλάδα μετεωριζόταν ανάμεσα στην επιλογή του παλατιού για ουδετερότητα και την ανυπομονησία των φιλελεύθερων δυνάμεων για συστράτευση με τις δυτικο-ευρωπαϊκές δυνάμεις, η ενθουσιώδης περιγραφή του Καναδικού νοσοκομείου, μέσα από τις στήλες της βενιζελικής τότε Εστίας, λειτουργεί έμμεσα υπέρ της συμμετοχής της χώρας στον πόλεμο. Πέρα ωστόσο από τη συγκυριακή σημασία του άρθρου, ο επισκέπτης, που διατηρεί την ανωνυμία του με το αθησαύριστο ψευδώνυμο «Απόδημος», φωτίζει με την αφήγησή του κάποιες από τις πολλαπλές νεοφανείς όψεις του υπερπόντιου Μεγάλου πολέμου. Το δαιδαλώδες στρατόπεδο σκηνών έξω από τη Θεσσαλονίκη, κοντά στο βρετανικό μέτωπο, άδειο προς το παρόν από τραυματίες και νεκρούς, δεν έμοιαζε σε τίποτα με τα συγκαιρινά τους άθλια στρατόπεδα αιχμαλώτων, όπως π.χ. τα περιέγραψε ο Θ. Λασκαρίδης στον Ριζοσπάστη (ανατύπωση: Το φονικό μοιραίο βόλι, Ν. Σαραντάκου επιμ., διάπυρον, 2011). Έτσι η περιγραφή του λειτουργεί μάλλον διαφημιστικά υπέρ του πολέμου με τις Συμμαχικές δυνάμεις και αναγορεύει τον πόλεμο ως κορυφαία στιγμή στην οποία συμπυκνώνονται και επιταχύνονται εξελίξεις που τελικά αναδομούν κοινωνίες ολόκληρες: Η εντυπωσιακή και ορθολογικά οργανωμένη κινητοποίηση του Καναδά –αποικίας τότε– για την υποστήριξη της μητρόπολης Αγγλίας, προϋποθέτει την επιστημονική πρόοδο, την επιταχυνόμενη εκμηχάνιση της βιομηχανίας φαρμάκων, ένδυσης, τροφίμων, ξέχωρα από την πολεμική βιομηχανία, που όλα αυτά μαζί δίνουν μια ιδέα για τη σφαγή που επρόκειτο να ακολουθήσει και στο Ανατολικό μέτωπο.

Το δίδυμο πόλεμος-ιατρική, λοιπόν, δεν θα μπορούσε να μην εντυπωσιάζει και για την την επαναστατικοποίηση από μέρους της πολιτείας των έμφυλων σχέσεων, η οποία στο Νέο κόσμο συμβάδιζε με την κατάκτηση των πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών: Η δραστηριοποίηση 40 κυριών στρατιωτικών γιατρών και νοσοκόμων, πολιτών του Καναδά, αναδεικνύει παραδειγματικά την πανστρατιά ενεργή συμμετοχή-απασχόληση και των γυναικών στον πόλεμο, εκτός από τον τομέα της βιομηχανικής παραγωγής, και στους μηχανισμούς του κράτους, όπως ο στρατός, και σε υψηλής κοινωνικής εκτίμησης ανδρικά επαγγέλματα, όπως του στρατιωτικού και του γιατρού.

Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου διδάσκει Βαλκανική ιστορία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 

Ένα πρότυπον νοσοκομείον στρατοπέδου

Θαύμα έξω από τη Θεσσαλονίκη

Το «Καναίδιαν Όσπιταλ» Αρ. 4

Εντυπώσεις επισκέπτου

Franz W. Seiwert, Solidarität, 1922

Εις τον κ. Σέλλαρ, τον εμπορικόν ακόλουθον του Αγγλικού προξενείου της Θεσσαλονίκης, οφείλω μίαν από τας ωφελιμωτέρας εντυπώσεις, τας οποίας απεκόμισα από το Στρατόπεδον των Συμμάχων.

Είχα ακούσει τόσα διά το υπ’ αριθ. 4 Καναίδιαν Όσπιταλ –το νοσοκομείον του Καναδά– του Αγγλικού στρατοπέδου, ώστε ενόμισα ότι έπρεπε να το επισκεφθώ.

Ευρίσκετο κατεστημένον εις το 6^ον χιλιόμετρον του δρόμου, ο οποίος φέρει εις το Μοναστήρι. Διά τους μη γνωρίζοντας πώς γίνεται σήμερον η επικοινωνία έξω της Θεσσαλονίκης ανάγκη να λεχθή, ότι οι εξερχόμενοι αυτής πρέπει να είνε εφωδιασμένος με άδειαν της Αγγλικής ή της Γαλλικής στρατιωτικής αστυνομίας ή με διαβατήριον, αν πρόκειται να ταξιδεύσουν μακρύτερα. Εφρόντισα λοιπόν να εφοδιασθώ με Αγγλικήν άδειαν –ένα δελτίον κόκκινον, εις το οποίον εδίδοντο όλα τα χαρακτηριστικά, ακόμη και το ανάστημα εις πόδας Αγγλικούς.

Ο διευθυντής του νοσοκομείου συνταγματάρχης κ. Ρόμπερτς μας ανέμενεν εις τας 11 π.μ. Εις τας 10 εξεκινήσαμεν, και μετ’ ολίγην ώραν είμεθα έξω της πόλεως. Των στρατιωτών, των αυτοκινήτων, των ιππέων πολύ μεγαλειτέρα η κίνησις ή εντός της Θεσσαλονίκης. Αποτόμως ευρέθημεν μέσα εις στρατόπεδον. Κατασκηνώσεις απέραντοι, σκηναί ατελεύτητοι, άλογα, ημίονοι, πυρομαχικά, υλικά πολέμου, οβίδες, τρόφιμα εις βουνά ολόκληρα, τροχαίον υλικόν, δοκοί, ό,τι δύναται να φαντασθή κανείς χρήσιμον διά τας ανάγκας του στρατοπέδου, εξετείνοντο όσον ηδύνατο να φθάση το μάτι εις ποσότητας τεραστίας. Μακρύτερα αι κατασκηνώσεις του Γαλλικού στρατοπέδου εκάλυπτον όλην την άλλην έκτασιν. Εις κάθε διασταύρωσιν δρόμου και εις κάθε σταθμόν στρατιωτικόν από δύο φρουροί Άγγλοι.

Μετά τρία τέταρτα εφθάσαμεν. Είχομεν ήδη αντιπαρέλθει δύο ή τρία άλλα νοσοκομεία, εξ ών έν των Ινδών. Όλα με πλήθος σκηνών, την σημαίαν του Ερυθρού Σταυρού και τον αύξοντα αριθμόν. Εστρίψαμεν τον μεγάλον δρόμον και ευθύς αμέσως ευρέθημεν μέσα εις την περιοχήν του Καναίδιαν Όσπιταλ. Ένας κόσμος ολόκληρος από σκηνάς· ένας δαίδαλος. Σκηναί και σκηναί και πάλιν σκηναί. Προ δύο ημερών ακόμη ήσαν λευκαί· τώρα εχρωματίσθησαν και αυταί χακί μετά την επιδρομήν του Ζέππελιν επί της Θεσσαλονίκης και αφού παρεβιάσθη και αυτή η σημαία του Ερυθρού Σταυρού εις τον πόλεμον τούτον.

Ένας νέος αξιωματικός μας υποδέχεται εμπρός από την πρώτην σκηνήν. Του επιδίδω την συστατικήν και αμέσως τίθεται εις την διάθεσίν μας. Κάμνομεν ένα-δύο γύρους μαζή του και μετ’ ολίγον εμπρός εις μίαν σκηνήν εμφανίζεται ο συνταγματάρχης κ. Ρόμπερτς, ο αρχίατρος του νοσοκομείου. Υποκλίνεται, χαιρετά στρατιωτικώς, μας σφίγγει το χέρι.

Νεώτατος ο συνταγματάρχης αρχίατρος. Φυσιογνωμία ζωηροτάτη, εκφραστική και κατ’ εξοχήν συμπαθητική. Τρόποι αληθινά ευγενείς και αφελέστατον παράστημα.

Τον παρεκάλεσα να μας δώση κανένα της υπηρεσίας διά να επισκεφθώμεν τα διάφορα τμήματα του νοσοκομείου. Αλλ’ αυτός εδήλωσεν ότι θεωρεί ιδιαιτέραν ευχαρίστησίν του να μας οδηγήση ο ίδιος.

Ό,τι και αν θελήση κανείς να γράψη διά το νοσοκομείον αυτό και τα άλλα του είδους του εις το στρατόπεδον θα είνε κατώτερον της πραγματικότητος. Τόση είνε η τελειότης της οργανώσεως και των μέσων μέσα εις τα βουνά, όπου εκ του μηδενός και εις διάστημα ολίγων ημερών ανέκυψεν αυτό το δημιούργημα του πολιτισμού. Αλλά περισσότερον από κάθε άλλον, και από την τελειότητα και από τον πλούτον των μέσων και από την αφθονίαν, κάμνει μοναδικήν εντύπωσιν η καθαριότης, η απόλυτος καθαριότης η οποία βασιλεύει εκεί. Όλα λάμπουν, όλα αστράπτουν. Δεν είνε καθαριότης απλή κοιτώνων και δωματίων και εργαστηρίων και σκηνών. Είνε καθαριότης νομίζει κανείς ζυμωμένη με τα υλικά που εχρησιμοποιήθησαν διά την εγκατάστασιν του νοσοκομείου, με τους ανθρώπους που υπηρετούν, με το περιβάλλον που εδημιουργήθη μέσα εις την ξηράν εκείνην φύσιν.

Η επίσκεψις ήρχισεν από τους θαλάμους των ασθενών. Όταν ακούτε τους θαλάμους, δεν πρέπει να λησμονήτε ότι πρόκειται πάντοτε περί σκηνών. Σκηνών Αγγλικής κατασκευής, με την σφραγίδα της στερεότητος και του κόμφορτ. Όλαι με διπλά τοιχώματα, με παράθυρα, με ανεμιστήρας. Θαυμάσια προπύργια και κατά της βροχής και κατά του ψύχους και κατά του ηλίου. Και κατά γης, αναλόγως της χρησιμοποιήσεως της σκηνής, πατώματα από ξύλο, από ψάθα, από λινόλεουμ, από φανέλλες.

Απετέλουν μακράν σειράν αι σκηναί αυταί των ασθενών. Και διά λόγους ευκολίας αλλά και διά λόγους υγιεινής, εφηρμόσθη το σύστημα των μικρών θαλάμων και όχι των μεγάλων αιθουσών. Κάθε σκηνή περιλαμβάνει 4-6 ασθενείς. Ο καθείς του έχει το σιδηρούν στρατιωτικόν κρεββάτι του, το τραπεζάκι του, όλα τα αναγκαιούντα εφόδια, απλούστατα αλλά πρακτικώτατα. Κάθε τοιαύτη σκηνή φωτίζεται θαυμάσια την νύκτα με λύχνους όπου καίει παραφίνη.

Ασθενείς δεν υπήρχον σχετικώς πολλοί· οι περισσότεροι από κρυολογήματα, οι άλλοι τραυματίαι μικροσυμπλοκών εις τα μεθόρια. Αλλά όλοι φαιδρότατοι και κατευχαριστημένοι. Εδιάβαζαν, έπαιζαν, εγελούσαν. […].

Ύστερα από την επίσκεψιν των θαλάμων η επίσκεψις των διαφόρων εργαστηρίων και παραρτημάτων. Και το καλλίτερον εδώ εις την Ανατολήν μόνιμον νοσοκομείον είνε ζήτημα αν διαθέτη τόσα εργαστήρια επιστημονικά και εις τοιούτον βαθμόν τελειότητος. Τέλειον τμήμα ακτίνων Ραίντγκεν, με νεώτατα και θαυμάσια μηχανήματα ακτινοσκοπήσεως, τέλειον τμήμα μικροσκοπικών ερευνών και παρατηρήσεων, τέλειον τμήμα μικροβιολογικών ερευνών, εργαστήρια αναλύσεων, χημικών παρασκευών. Όλα αυτά μεθοδικώτατα εγκατεστημένα, υπέροχα, προκαλούντα επιφωνήματα θαυμασμού. Και εις καθένα αφωσιωμένοι μελετηταί. Μας έδειξαν ωραία παρασκευάσματα, επί τόπου γενόμενα, μικροβιολογικών ερευνών του υποστρόφου πυρετού και του εξανθηματικού τύφου και φωτογραφίας ακτινοσκοπήσεως τραυματιών του πολέμου […].

Έπειτα ήλθε η σειρά των διαφόρων κλινικών, των φαρμακείων των αποθηκών, των μαγειρίων. Λοιπόν το εν πλήρει στρατοπέδω νοσοκομείον τούτω είχεν, εκτός των παθολογικών και χειρουργικών του τμημάτων, χωριστάς κλινικάς διά τα νοσήματα του λάρυγγος, των οφθαλμών, των ώτων, των οδόντων, των ουροποιογεννητικών οργάνων. Ειδικοί ιατροί, ειδικοί βοηθοί, ειδικά τμήματα διά το καθένα εξ αυτών. Μου έκαμεν ιδιαιτέραν εντύπωσιν η οδοντιατρική κλινική, κλινική όχι πλέον στρατοπέδου, αλλά ονομαστού οδοντιάτρου της Ν. Υόρκης. […]

Αι αποθήκαι γεμάται από ασπρόρρουχα, εφόδια των κρεββατιών, φάρμακα, τρόφιμα, υλικά παντός είδους. Όλα εκλεκτά και πλούσια και άφθονα. Μόνον οι ασηπτικοί επίδεσμοι του νοσοκομείου αυτού αντιπροσωπεύουν αξίαν 200 χιλιάδων φράγκων.

Αλλ’ όλαι αι τελειότητες του νοσοκομείου αυτού παρεμέρισαν προ της εντυπώσεως, την οποίαν μου έκαμεν η εντός αυτού παρουσία και χρησιμοποίησις γυναικών. Δεν γνωρίζω αν εις άλλα νοσοκομεία στρατοπέδων, είτε εις τα Γαλλικά είτε εις τα Γερμανικά, χρησιμοποιούνται σήμερον γυναίκες. Αλλ’ η παρουσία αυτών και η ανωτέρα πάσης αντιλήψεως χρησιμότης των εις το Καναίδιαν Όσπιταλ αποδεικνύει, ότι οι Άγγλοι εις το σημείον τούτο έφθασαν εις υπέροχον και επίζηλον βαθμόν τελειότητος.

Εις τεσσαράκοντα ανέρχονται αι υπηρετούσαι εις το νοσοκομείον κυρίαι. Όλαι δε φέρουν στρατιωτικούς βαθμούς, διότι υπάρχουν ιατροί, ανθυπίατροι, αρχινοσοκόμοι και απλαί νοσοκόμοι, με τους διακριτικούς αστέρας, τους οποίους φέρουν οι Άγγλοι αξιωματικοί εις τον βραχίονα. Υπηρετούν μέσα εις τας κλινικάς, εις το χειρουργείον, εις τα μικροβιολογικά εργαστήρια, εις το φαρμακείον, εις τας αποθήκας, εις την διανομήν του φαγητού. Μέσα εις την κυανόλευκον στολήν των ήσαν θαύματα καθαριότητος, δροσερότητος, αφελείας, καλωσύνης, ευπρεπείας, κομψότητος, τάξεως, μεθοδικής και αθορύβου εργασίας.

[…] Το Καναίδιαν Όσπιταλ υπ’ αριθ. 4 διαθέτει κλίνας διά 1200 ασθενείς. […] Την υπηρεσίαν αυτού την ιατρικήν έχουν 40 ιατροί, […] οι πλείστοι καθηγηταί ιατρικών σχολών του Καναδά και επιμεληταί κλινικών και 70 νοσοκόμοι. […] Η αξία του, με τα υλικά τα οποία διαθέτει, ανέρχεται εις ένα εκατομμύριον φράγκων, καταβληθείσα εξ ολοκλήρου από τον Καναδάν υπέρ της Μητροπόλεως. Το σύνολον δε της συγκροτήσεώς του και των εφοδίων του αντιπροσωπεύει 17 χιλιάδας τόννων, μεταφερθέντων απ’ ευθείας με Αγγλικά ατμόπλοια διά Μάλτας εις Θεσσαλονίκην. Χάριν περιεργείας, ας σημειωθή ότι τα υπάρχοντα φάρμακα και εφόδια εξαρκούν διά δύο ολόκληρα έτη. […]

(Απόδημος, Εστία, 28-4-1916, 3).