Πάνος Κουτρουμπούσης, Δημήτρης Πουλικάκος, και πάλι...

 

Παναγιώτη Κουτρουμπούση: Οι Νεοσώματοι

Πριν τέσσερα χρόνια, το 2010, κυκλοφορεί το άλμπουμ Η Ύδρα των πουλιών, όπου με «άξονα» τον Δημήτρη Πουλικάκο μας παραδίδεται μια «μουσική ανάγνωση», ποιημάτων του Εγγονόπουλου, με τη συνέργεια του Socos.  Είχα την τύχη να ακούσω το άλμπουμ, και να γράψω  ενθουσιωδώς στην Αυγή, πριν την επίσημη κυκλοφορία του. Είχα την αίσθηση, ότι το άλμπουμ συνόψιζε, ξαναδιάβαζε, επικαιροποιούσε μια διαδρομή τόσων δεκαετιών, τη διαδρομή από την πρώτη εμφάνιση του Δ. Πουλικάκου, ως συγγραφέα και μεταφραστή, στο περιοδικό Πάλι, μέχρι τις μέρες μας.  Όταν πήρα στα χέρια μου το επίσημο άλμπουμ, με το ένθετο έντυπο που το συνόδευε, με χαρά είδα πως και το σημείωμα του Δ. Πουλικάκου συνόψιζε, ξαναδιάβαζε, επικαιροποιούσε αυτή τη διαδρομή, εκκινώντας από το περιοδικό Πάλι, αλλά και από τον Πάνο Κουτρουμπούση, που κι αυτός εμφανίζεται για πρώτη φορά από τις σελίδες του πρώτου τεύχους του περιοδικού, με ένα κείμενο και τέσσερα σχέδιά του.

Σήμερα, εδώ, δεν πρόκειται για μια συζήτηση μεταξύ «παλαιών πολεμιστών», αλλά για την αποτίμηση όσων συνέβησαν τότε, δηλαδή του περιοδικού Πάλι, όσων μεσολάβησαν, και όσων αντέχουν στο χρόνο και έχουν να μας πουν πράγματα σήμερα. Πρόκειται για την αναδίφηση μιας εναλλακτικής διαδρομής, η οποία αποτυπώνεται στο έργο και τη δημόσια παρουσία δύο προσώπων που εννοηματώνουν, αισθητικά και κοινωνικά, την άρνηση του καθεστωτικού κανόνα.

ΚΩΣΤΑΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

-Η Ελισάβετ Αρσενίου έχει χαρακτηρίσει το Πάλι «περιθωριακό και ριζοσπαστικό». Συνιστούσε μια προσπάθεια εκ νέου ριζοσπαστικοποίησης του μοντερνισμού, ακριβώς τη στιγμή που η κύρια εκδοχή του γινόταν καθεστώς; Το Πάλι ήταν μια απάντηση στον καθεστωτικό μοντερνισμό του περιοδικού Εποχές;

Δ. Π. Οι Εποχές ήτανε ΔΟΛ, και ο ΔΟΛ είναι πάντα ΔΟΛ...

-Υπήρχε και η Επιθεώρηση Τέχνης. Και εμφανίζεται το Πάλι, λέγοντας καινούρια πράγματα.

Δ. Π. Το Πάλι στα αγγλικά θα το χαρακτήριζα upstart, αυθάδες... Με θάρρος στην αναμόχλευση, αναεμφάνιση, αναπροβολή των ελλήνων υπερρεαλιστών.

Π. Κ. Και των ξένων, και των μπητ. Και επειδή είμαστε νέοι, θέλαμε να εμφανίσουμε αυτά που στο corpus το καθημερινό δεν υπήρχανε. Για τότε ήτανε πρωτοτυπία. Τότε που ο μοντερνισμός γινότανε καθεστώς.

Δ. Π. Και προλειαινότανε το έδαφος για τα Νόμπελ...

Π. Κ. Ήδη πριν το Πάλι, εγώ και ο Πουλικάκος ήμαστε κολλητοί. Σουρρεαλισμός και μπητ. Γυρνάγαμε με στρατιωτικά τζάκετ, πάντα με διάφορα βιβλία στην τσέπη.

-Προϋπάρχετε δηλαδή του Πάλι.

Π. Κ. Γυρνάγαμε στην Ύδρα τα καλοκαίρια, κι εδώ στου Ζαχαράτου και στα άλλα στέκια. Και λέγαμε ότι πρέπει να βγάλουμε ένα περιοδικό. Εγώ έφυγα Παρίσι τότε, και μου γράφει ο Πουλικάκος, πως βρέθηκε η ομάδα, είναι ο Νάνος Βαλαωρίτης και ο Λεωνίδας Χριστάκης...

Δ. Π. Ο Χριστάκης μας συνέστησε στον Βαλαωρίτη, ήταν ο μεσάζων.

Π. Κ. Αλλά την κοπάνησε μετά το πρώτο τεύχος, γιατί δεν γινόταν το δικό του...

Δ. Π. Ήταν ο Ταχτσής, ο Γιώργος ο Μακρής. Τη συνδρομή του Εμπειρίκου και του Εγγονόπουλου. Είχαν ήδη προηγηθεί κάποιες διαδικασίες. Είχαν έναν φίλο που υπηρετούσε στο επιτελείο στη Σμύρνη, τον Μαρτινέγκο. Και είχανε βγάλει σε πολύγραφο τα ποιήματα του Εγγονόπουλου και του Εμπειρίκου, ξεχασμένα τότε. «Εκδόσεις επιτελείου», σε πολύγραφο... Είχε γίνει μια προεργασία. Και μετά που βρεθήκαμε φτιάξαμε κάτι σε στυλ χάπενινγκ, στο «Συμπόσιο» στην Πλάκα, του Μπουκουβάλα. Το είχε φτιάξει σαν αρχαιοελληνική αίθουσα, με φλοκάτες, με μαξιλάρες, με τρίποδα που πάνω τους ήταν τα λυχνάρια με λάδι που φώτισαν το χώρο. Τα δε γκαρσόνια με χλαμυδούλα και πεδιλάκι...

Π. Κ. Ίσως το πρώτο χάπενινγκ που έχει γίνει εδώ, ως χάπενινγκ.

-Στο πέρασμα στη δεκαετία του 1960, φιλολογικά μπορούμε να μιλήσουμε για νεοϋπερεαλισμό κλπ. Εσείς όμως πώς το βιώνατε τότε; Το μπητ είναι βεβαίως μία παράμετρος, άλλη μία δίπλα είναι το ροκ.

Δ.  Π. Μάλλον το μπλουζ.

-Πώς θα ορίζατε το ιδεολογικό/τεχνοτροπικό σας στίγμα;

Π. Κ. Δεν το ορίζαμε καν. Γουστάραμε να γίνεται κομμάτι βαβούρα. Όπως εγώ λίγο πριν με τον υπαρξισμό και την παράγκα του Σίμου... Γι’ αυτό και μετά το δεύτερο τεύχος του Πάλι αρχίσαμε να σπάμε. Δηλαδή πηγαίναμε στις συγκεντρώσεις, συμφωνούσαμε τι θα βάλουμε στο επόμενο τεύχος, αλλά το μυαλό μας ήτανε στην Ύδρα, στα καφενεία...

Δ. Π. Το Πάλι ήταν ένα τετράδιο αναζητήσεων, όπως λέει και ο υπότιτλος που βάλαμε...

-Δεν θέλατε όμως να κάνετε φιλολογική καριέρα.

Π. Κ. Δεν θέλαμε να «σοβαρευτούμε»...

Δ. Π. Είμαστε του δρόμου, αγοραίοι...

Π. Κ. Το ίδιο και ο Γιώργος ο Μακρής. Η Αραβαντινού ήτανε...

Δ.Π. ...στο mainstream

Π. Κ. Ο Ταχτσής επίσης, για τα κόλπα τα δικά του, ήθελε να είναι μέσα... Πήρε ένα τεύχος αρχισυνταξία και το έκανε χάλια. Βασικά ήταν ο Βαλαωρίτης. Και τους τυπογράφους αναλάμβανε, το δε σπίτι του ήταν σαν εντευκτήριο. Όμως η Δημήτρης ο Πουλικάκος ήταν απ’ αυτούς που έβαλαν τα λεφτά στην αρχή.

Δ. Π. Ο Κάλας είχε βάλει, ο Εμπειρίκος, ίσως και ο Εγγονόπουλος.

Π. Κ. Και μπήκε ο Πουλικάκος σαν υπεύθυνος, εκδότης του περιοδικού.

Δ. Π. Ήμουνα φαντάρος τότε, σε χαρακτηρίζανε...

Π. Κ. Αλλά για μας του δύο, το μυαλό μας ήταν στη ζωή εκτός Πάλι... Απλώς γουστάραμε αυτά που είχε το περιοδικό. Συμφωνούσαμε με αυτά που πρότεινε ο Βαλαωρίτης και μετά την κοπανάγαμε...

-Το πρώτο τεύχος του Πάλι, ήδη στην πρώτη του σελίδα, χαρακτηρίζει, ορθώς, τον Νικόλαο Κάλας ως τον «πρώτο έλληνα υπερρεαλιστή που εξέδωσε ποιητική συλλογή το 1933». Σήμερα, έχει εμπεδωθεί η εντύπωση ότι ο υπερρεαλισμός ξεκινά το 1935 με την Υψικάμινο του Εμπειρίκου...

Δ. Π. Ο Νάνος το γράφει αυτό, παρ’ όλο που είναι και φίλοι με τον Εμπειρίκο.

-...Πρόκειται για μια διαφορετική εικόνα, που έχει καταλήξει σε μια διαφορετική ανάγνωση του ελληνικού μοντερνισμού και του καθ’ ημάς σουρεαλισμού. Πενήντα χρόνια μετά, η εκκρεμότητα συνεχίζεται.

Π. Κ. Ναι, αλλά ποιος διάβασε τον Κάλας το 1933;

Δ. Π. Ενώ με τον Εμπειρίκο και τον Εγγονόπουλο έγινε σκάνδαλο.

Π. Κ. Επειδή ο Κάλας έφυγε απ’ την Ελλάδα, έσβησε αυτή η εικόνα ότι ο υπερρεαλισμός αρχίζει το 1933. Τον Κάλας τον γνώρισα στη Νέα Υόρκη, το 1971 περίπου, πήγα σπίτι του, ήταν σε στυλ άδειο, με παλιά έπιπλα αλλά λίγα. Ήταν λίγο δύσπιστος. Κατάλαβα ότι δεν θα έχει συνέχεια για μένα. Ήταν άλλο στυλ.

-Μετά άρχισε να επιστρέφει.

Δ. Π. Τον είχαμε δει, μαζί με τον Πάνο, στη Λυκόβρυση. Ήταν και ο Σχινάς.

Π. Κ. Δεν τον πολυμπορώ, αλλά εντάξει, καλός ήταν κι αυτός.

Δ. Π. Απλώς λέω για άτομα που συνέβαλαν, ο Σχινάς έχει και κάποια άλλη δράση, ήταν στη Deutsche Welle κλπ

-Εκτός από το περιοδικό Πάλι, συνέβαιναν κι άλλα πράγματα τότε, όπως π.χ. το Πατάρι του Λουμίδη.

Δ. Π. Για μένα ήτανε περισσότερο το Brazilian, το Βυζάντιον. Ο Λουμίδης ήταν μια γενιά πριν. Το Βυζάντιον ήτανε πολύ ζωντανή κατάσταση. Αν υπήρξε ποτέ στην Ελλάδα Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, ήταν το Βυζάντιον.

-Έχουμε λοιπόν το Πάλι, ένα περιοδικό, που είναι σε ένα κλίμα αμφισβήτησης, και ταυτόχρονα, με τα καφενεία, μια ολόκληρη προφορική παράδοση.

Δ. Π. Δεν υπήρχε τότε αμφισβήτηση αλλά διαμαρτυρία. Είναι σαν να λέμε, αντί για υπερθέρμανση του πλανήτη, «κλιματική αλλαγή»... Είναι εφεύρεση των διανοουμένων η αμφισβήτηση, να καταλαγιάζεται κάπως το πράγμα, να είμαστε ψύχραιμοι, νουνεχείς, εχέφρονες.

Π. Κ. Υπήρχε βέβαια διαμαρτυρία αλλά ήταν διαμαρτυρία χαρούμενη...

Δ. Π. Είχαμε απαιτήσεις από το δημιουργηθησόμενο μέλλον...

Π. Κ. Το οποίο ήρθε ...χούντα. Και τελείωσε και το Πάλι. Μάλιστα ο Βαλαωρίτης μου έλεγε, στο επόμενο τεύχος να κάνω science fiction.

-Ας συνοψίσουμε. Φτιάξατε λοιπόν το Πάλι, γιατί δεν γουστάρατε τις Εποχές, ούτε την Επιθεώρηση Τέχνης, αλλά γουστάρατε να υπάρχετε κατ’ αρχήν, γουστάρατε την αναζήτηση...

Δ. Π. Η Επιθεώρηση Τέχνης είχε ωραία ύλη, και οι Εποχές. Το θέμα είναι ότι υπάρχουν κι αλλού πορτοκαλιές που βγάζουν πορτοκάλια, ή μήλα φιρίκια, ή πετροκέρασα...

Π. Κ. Μόνο που όλα είναι χωρίς γεύση πια...

Δ. Π. Είναι αυτό το πέπλο που πέφτει πάνω από την εντός και εκτός εισαγωγικών τέχνη. Την καλλιτεχνία σαν κάλυψη τη θεωρώ μούφα, ειδικά το διανοούμενος· τι θα πει διανοούμενος, και ο βλαξ διανοείται· διανοείται βλακείες θα μου πεις, διανοείται όμως.

Π. Κ. Παρεμβαίνουν όμως οι λέξεις για να γίνεται η συνεννόηση.

Δ. Π. Δεν είναι παράδοξο ότι στις μέρες μας η τέχνη ιδρυματοποιείται όλο και περισσότερο

-Αυτό είναι το μείζον πρόβλημα.

Δ. Π. Ιδρυματοποιείται και αλυσοδένεται. Αλυσίδες πολιτισμού, το λέει και η λέξη.

-Πώς θα συνδέατε την αφετηρία σας, στο περιοδικό Πάλι, με τη μετέπειτα διαδρομή σας, είτε μουσική, ο Δημήτρης Πουλικάκος, είτε πεζογραφική και εικαστική, ο Πάνος Κουτρουμπούσης; Η ίδια διάθεση, ο ίδιος τρόπος φαίνεται να επιβιώνει και σήμερα.

Δ. Π. Είμαστε σταθεροί στις απόψεις μας...

-Τι σούμα κάνετε για τα 50 αυτά χρόνια;

Δ. Π. Ο γέγονε, γέγονε, και sera, sera...

Π. Κ. Κι εγώ, και ο Δημήτρης, έχουμε κάνει ένα σωρό πράγματα μετά το Πάλι, που ίσως να μην έχουν και καμία σχέση με αυτό.

-Έχεις βγάλει κι έναν τόμο με τα εικαστικά σου έργα...

Π. Κ. Το «Τι τρέχει;», από τις εκδόσεις Futura, όπου περιέχεται κι ένα κείμενό σου...

-Εσύ, Δημήτρη, κανένα βιβλίο; Πώς κι έτσι;

Δ. Π. Το αποφεύγω, σαν ο διάολος το λιβάνι.

Π. Κ. Εσύ έγραφες...

Δ. Π.  Και γράφω ακόμα.

-Είστε μάλλον ερασιτέχνες, παρά συστηματικοί και επαγγελματίες...

Δ. Π. Ερασιτέχνες, απ’ το έρως...

-Καλά πήγε η συνέντευξη.

Π. Κ. Η κατάσταση δεν πάει καλά...

Δ. Π. Το σημερινό παζλ είναι δύσκολο και επικίνδυνο...